“Mafiya o‘lmasdir”. “Cho‘qintirgan ota” romani haqida

“Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari” loyihasi doirasida mashhur badiiy asarlarni tahlil qilishda davom etadi. Bu hafta u Mario Pyuzoning “Cho‘qintirgan ota” romani haqida hikoya qiladi.

Fleshbek

Ushbu asar ilk bor talabalik davrlarimda qo‘limga tushgan edi. Hamma o‘smir yigitlarda bo‘lgani kabi, menda ham mafiya romantikasiga qiziqish davri bo‘lib o‘tgan. Xonadosh do‘stim bilan bo‘sh qoldik deguncha mafiya haqida kinolar ko‘rar edik. Kunlardan bir kuni u Mario Pyuzoning “Cho‘qintirgan ota” kitobini ko‘tarib keldi. Biz bu mavzuga shu darajada berilib ketgan edikki, kinolardan olayotgan axborotimiz yetishmasligi va mavzu bo‘yicha yana ham ko‘proq kontentga ochlik hissini tuyar edik. Shu sabab ham kitoblarini ham topib o‘qishga kirishgan bo‘lsak kerak. Ushbu kitobni o‘qib chiqqach, kino qanchalik zo‘r ishlangan bo‘lmasin, hech qachon kitob bo‘la olmasligini his qilganman.

Kitob shu darajada qiziq ediki, darsdan keliboq kim birinchi tashlansa, kitob o‘shaniki edi. Hattoki men kelsam, u qahramonlarcha kitobni egallab olgan bo‘lsa, “Bir daqiqaga berib turgin, hozir shu yeridagi gapini kinosiga solishtirib olay” deb olib, o‘zim ko‘chaga qochib ketar edim. Bog‘ga kirib, bir baklajka suv va sevimli kitob bilan Amerikaga, Nyu-Yorkning 40-yillariga sayohatga kirib ketardim...

Roman haqida

“Cho‘qintirgan ota” – amerikalik mashhur yozuvchi Mario Pyuzoni dunyoga tanitgan asari. Roman 1969-yilda chop etilgan. Asar AQShdagi o‘ta nufuzli jinoiy sindikat – Don Korleone mafiya klani haqida hikoya qiladi. Shu darajada ishonarli va ustalik bilan yozilgan ushbu asar o‘quvchining hayotiga xavf solmagan holda mafiozlarning eng qorong‘u xonalarigacha kirib borishiga yo‘l ochib beradi. Britaniya kriminalist yozuvchilari assotsiatsiyasi talqiniga ko‘ra, dunyoning eng buyuk kriminal asarlari yuztalik reytingiga kiritilgan. Asar asosida 1972-yilda rejissor Frensis Ford Koppola bosh rollarda Marlon Brando va Al Pachino o‘ynagan filmni suratga olgan. Bu film ham juda ko‘plab mukofotlar olgan va hozirda dunyo kinomatografi tarixidagi kinolar ichida IMDB tomoshabinlar reytingi bo‘yicha 2-o‘rinda turibdi.

Syujet

12 yoshli Vito Andolinining otasini Sitsiliya mafiyasi bilan kelishmovchiliklardan keyin o‘ldirib ketishadi. Mafiya uni ham ta’qib qilishni boshlagach, uni Amerikaga jo‘natib yuborishadi. AQShga kelgach, u o‘z familiyasini tug‘ilib o‘sgan qishlog‘i nomiga Korleone deb o‘zgartiradi. Yosh Vito do‘sti Jenko Abbandandoning otasini do‘konida ishlay boshlaydi. 18 yoshida uylanadi, uch yildan so‘ng o‘g‘il ko‘radi va unga Santino (Sonni) deb ism beradi. Keyin ikkinchi o‘g‘li Frederiko (Freddi) tug‘iladi.

Do‘konchilardan pul yig‘ib yuradigan Fanuchchi ismli gangster Vitoning o‘rniga o‘z jiyanini ishga joylab, Vitoni ishsiz qoldiradi (klassik tanish-bilishchilik tizimi amalda). Adolatsizlikka chiday olmagan Vito och oilasini boqish uchun do‘sti Klemense va Tessio bilan birgalikda ipak ko‘ylaklar tashuvchi yuk mashinalarini o‘marish maqsadida birlashadi. Bu orqali kelgan puldan yana o‘sha reketchi Fanuchchi o‘z qismini talab qilgan paytda Vito uni o‘ldiradi. Bu xabar ortidan jinoiy guruhlar orasida uning hurmati oshib ketadi. Shu davrdan boshlab oqko‘ngil Vito jinoyatchilik olamiga sho‘ng‘ib ketadi.

Fanuchchining “mijozlari” ham o‘z-o‘zidan Vito Korleone qo‘liga o‘tadi. Do‘sti Jenko Abbandando bilan birgalikda zaytun moyi sotuvchi savdo uyiga asos soladi. Ularning moyini sotib olishdan bosh tortgan do‘konchilar bilan esa Klemense va Tessio shug‘ullanadi. “Bexosdan” omborlari yonib ketadi, norozilar yo‘qolib qoladi... AQShda amalga kirgan “Quruq qonun”, ya’ni alkogol ishlab chiqarish va sotish taqiqlangan davrlarda Vito savdo uyi orqali spirtli ichimliklar kontrabandasi bilan shug‘ullanadi. “Quruq qonun” bekor qilingach esa kazinolar biznesiga o‘tadi. Yillar o‘tgani sari uning imperiyasi kuchayib boraveradi, juda ko‘p odamlarni ish bilan ta’minlaydi va ularning barini politsiyadan himoya qilib, yashash uchun yaxshi sharoitlar qilib beradi. Hurmati oshgan sari ismiga “Don” unvonini qo‘shib atay boshlashadi. Uni hurmat qilib “Cho‘qintirgan ota” deyishadi.

Vaqtlar o‘tadi. Don Korleonening to‘rt farzandi bor; undan tashqari, Tom Xeygen ismli yetim bolani ham asrab oladi. Sonni 16 yoshidan otasining qo‘lida ishlay boshlaydi. Avvaliga tansoqchi, keyin Klemense va Tessio kabi oilaning qurollangan otryadlaridan birining boshlig‘i sifatida. Keyinchalik Freddi va Tommi ham “oilaviy biznes”ga qo‘shiladi.

Don Korleone qurol kuchi bilan emas, diplomatiya yo‘li bilan olish kerakligini birinchilardan tushungan mafiya sardori edi. Nyu-York jinoyat olami vakillarini birdamlikka chaqirar edi. Tashqi dunyoda Ikkinchi jahon urushi boshlangan bo‘lsa-da, Donning olib borgan ishlari natijasida Amerika jinoyat olamining ichki dunyosi nisbatan tinch edi. Faqatgina bir narsa Donni xafa qiladi – uning eng kichik o‘g‘li Maykl, otasining g‘amxo‘rligiga qaramasdan, o‘z xohishi bilan ko‘ngilli sifatida urushga ketadi. Urush davrida kapitan darajasigacha ko‘tariladi. Urushdan qaytib kelgach, yana hech kim bilan maslahatlashmasdan universitetga o‘qishga kiradi.

Romanning asosiy qismi 1945-yildan boshlanadi. Donning yagona qizi Konstansiya (Konni) turmushga chiqadi. Don Korleonega bo‘lajak kuyovi Karlo Ritssi yoqmaydi. Lekin unga Manxettendagi bukmekerlik kontoralaridan birini beradi (ko‘ryapsizmi, bunday holatlar mafiyaga ham xos).

Filipp Tattalya va Virgilio Solotsso oilalari Don Korleonega birgalikda narkobiznes bilan shug‘ullanishni taklif qilganida u bunga rozi bo‘lmaydi. Chunki bu uning prinsiplariga qarshi edi. Lekin katta o‘g‘li Sonni bu ishga qiziqish bildiradi.

Uch oydan so‘ng Donning hayotiga suiqasd uyushtiriladi. Qotillar yashirinishga muvaffaq bo‘ladi. Suiqasd chog‘i Donning tansoqchisi bo‘lib ishlayotgan o‘rtancha o‘g‘li lapashang Freddi qo‘rqib ketganidan hatto qurolini ham chiqara olmaydi. Solotsso odamlari Donning asrab olgan o‘g‘li Tom Xeygenni asirga oladi. Unga Don Korleone o‘ldirilgani, katta o‘g‘li Sonni esa yangi Don bo‘lishini va narkotik savdosini yo‘lga qo‘yishi kerakligini aytishadi. Bu masalada Xeygen o‘rtakash bo‘lishi kerak edi. Ammo yangi xabarlar keladi: beshta o‘q yegan bo‘lsa-da, Don hali tirik edi.

Sonni va Solotsso o‘rtasida uzoq muzokaralar boshlanadi. Bu vaqtda Sonni Tattalyaning o‘g‘li va Solotssoning odamini o‘ldirib, “hisobni tenglashtiradi”. Oila boshiga kelgan bunday qiyin kunlarda kenja o‘g‘il Maykl qaytib kelib, ular bilan birga bo‘lishni o‘z burchi deb biladi.

Kunlarning birida kasalxonaga kelgan Maykl Donning palatasini qo‘riqlayotgan yigitlari yo‘qolib qolganini sezadi. Demak, hozir Solotsso otasini tamoman o‘ldirish uchun kelishi kerak... Maykl tezda akasi Sonniga qo‘ng‘iroq qiladi va ular yetib kelguncha kasalxona kiraverishiga yaxshilab joylashib olib kuta boshlaydi...

Asarning eng qiziq va kulminatsion qismi voqealarini o‘qimoqchi bo‘lganlarga qoldiraman.

Tahlil

Men bu kitobni juda yaxshi ko‘raman. Mario Pyuzo juda yengillik bilan italyan mafiyasi olamiga olib kiradi. Asarda Don Korleone va Maykl Korleonelar bosh qahramonga o‘xshasa-da, nazarimda, haqiqiy bosh qahramon yo‘qday. Lekin ko‘pgina yorqin qahramonlar bor. Har bir personajning o‘z tarixi bor va u shu darajada mukammal yoritilganki, go‘yoki sen ulardan har birining butun umrini birga yashagandaysan. Hattoki uchinchi darajali qahramonlarning ham o‘tmishini bilib o‘tamiz. Bularni bilishning nima keragi bor, deb o‘ylaysan boshida, ammo asar davomida muallif buni yoritmaganida, ko‘p voqealar ipini yo‘qotib qo‘yar ekanman, deb o‘ylaysan. Shu sabab yozilgan hamma tarixlar bekorga emas, hammasi puxta o‘ylangan va, nazarimda, Pyuzoning o‘zi asar muqovasidagi qo‘g‘irchoqboz: u o‘z qo‘g‘irchoqlarini shunday yengil harakatlar bilan o‘ynatadiki, hech narsa birdaniga yuz bermaydi. Hamma narsa o‘z vaqti soatini kutib turadi. Asar davomida personajlarning va, eng qizig‘i, Nyu-York shahrining tranformatsiyasiga guvoh bo‘lishingiz mumkin.

Bu kabi asarlardan o‘quvchi drayvdan boshqa yana nima olish mumkin? Hamma narsa bema’naviyat va zo‘ravonliklardan iborat bo‘lsa deb o‘ylovchilar ham borligiga ishonchim komil. Lekin biz asar konteksti va u yerdagi odamlar arxetipidan kelib chiqib yondoshishimiz kerak. Misol uchun, hozirgacha jamiyatimizda ayrim jabhalarda bo‘layotgan ishlar shu klassik mafiya uslubida namoyon bo‘lishda davom etmoqda. Tanish-bilishchilik, “muomalasini qilish”, korrupsiya, poraxo‘rlik, oligarx manfaatlariga ishlash kabi holatlar mavjud. Oilalarda ayollarga zo‘ravonlik qilish hali ham bor, lekin buni hozirda muhokama qilishadi va ayollarning huquqlari ta’minlanadi. Roman muallifi bu narsalar haqida erkin gapiradi va bu muallifga o‘quvchining ishonchini oshiradi. Butun kitob Amerikaning 40-yillarini o‘z ichiga olgan bo‘lsa-da, bu narsalarga o‘sha davrda yovuz jinoyatchilar kirdikorlari deb qaralsa-da, aslida kitobdagi ayrim hodisalar XXI asrning 10-yillarida ham ro‘y bermoqda, faqat biz e’tibor bermaymiz.

Detallarning to‘liqligi, qahramonlarning yorqinligi diqqatga sazovor. Asarning yakuni esa juda kuchli va qiziqarli. O‘ylash uchun o‘nlab savollar tashlab ketiladi.

Don Korleonening insoniylik taraflarini hurmat qilasan, ayrim qarorlaridan jirkanib ketasan, muallif bu qahramon yordamida seni ikki o‘t orasida qovuradi.

Katta o‘g‘il Sonni qo‘pol, betgachopar va impulsiv bo‘lsa-da, nimagadir uni yaxshi ko‘ra boshlaysan, asar o‘rtasida uni yomon ko‘rib qolasan, keyinroq uning uchun qayg‘urasan.

Har bir qahramonga nisbatan senda yo nafrat, yo simpatiya uyg‘onaveradi, ularga nisbatan hislaring asar davomida bir necha marta o‘zgarishi mumkin. Lekin men uchun eng sevimli qahramonlar albatta Tom Xeygen va Maykl Korleonelardir. Aslida bu ikkalasi ikki xil dunyo, lekin asar oxirida Mayklning o‘zgarishini ko‘rib Tom Xeygen va Maykl Korleone tipaji ko‘zingga bir xil bo‘lib ko‘rinadi. Ajoyib!

Xulosa

Mario Pyuzo asar uchun o‘tkir sujet tayyorlagan. Romanda omerta, mafiya oilasi prinsiplari kabi mavzular juda chuqur ochib berilgan. Ularning qonunlarini shunday bo‘lishi kerakday, tabiiy qabul qilasan. Chunki kitob mukammal yozilgan. Bu kitob hayotimga juda ko‘p narsalar olib kelgan. Ko‘p narsalarga to‘g‘ri burchak ostidan qarash, tahdidlarni o‘lchab ko‘rish, oqibatlarni chamalash kabi miyani hamma vaqt ishlatishga majbur qiladigan prinsiplarni sovg‘a qilgan.

Bu kitob meni o‘ziga asir qilib olgan desam adashmagan bo‘laman, hatto bog‘dagi o‘rindiqda soatlab qo‘limni yuzimga tirab o‘qishim oqibatida kitobni tugatib, uyga qaytib oynaga qarasam, yuzim ko‘karib ketgan bo‘lardi. Roman shu darajada o‘ziga mahliyo qilib olganidan buni sezmaganman ham. Asar boshida sizga ikkinchi, uchinchi darajali personajlar bo‘lib ko‘ringanlarni yaxshilab eslab qolavering. Ular asosiy so‘zni aytadi.

Asarni o‘qimagan bo‘lsangiz, o‘qib chiqing. Hattoki sizga mafiya mavzusi qiziq bo‘lmagan taqdirda ham asardan ezgu ishlar qilish uchun katta motivatsiya olasiz. Dunyoqarashingiz kengayadi.

- Ayrim manbalarga ko‘ra, asardagi Don Korleone obrazining prototipi real shaxs bo‘lib Nyu-Yorkning eng mashhur mafiozilaridan Jo Bonanno ekan. Vito Korleone prototipi esa Billi Bonannodan olingan;

- Mario Pyuzo Random House nashriyoti bilan kitobni chop qilishga kelishgan paytida butkul xonavayron bo‘lish yoqasida edi;

- Kitob asosida, mashhur filmdan tashqari, kompyuter o‘yinlari ham chiqarilgan.

Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.