O‘zbekistonning bir qator internet-nashrlari 18-iyundan beri muammolar girdobida. Saytlar bu muammolar texnik emas, sun’iy bo‘lishi mumkinligidan xavotirda

O‘zbekistonda 18-iyundan beri bir qator yetakchi axborot saytlariga kirishda muammolar yuzaga kelmoqda. Ular orasida “Kun.uz” ham bor. Internet-nashr tahririyati 23-iyun kuni mazkur holat yuzasidan bayonot berdi. Bayonotda bu muammo faqat texnik emas, balki sun’iy bo‘lishi mumkinligiga urg‘u berilgan.

O‘zbekistondagi yetakchi axborot-tahliliy saytlari — “Kun.uz”, “Xabar.uz”, “Qalampir.uz”, “Sof.uz”, “Azon.uz”ga kirish qiyinlashgan. Bu holat uch kundan buyon O‘zbekiston hududida ham, jahon miqyosida ham kuzatilmoqda. Bunga nima sabab bo‘ldi?

2017-yilda “Eng yaxshi yangiliklar sayti”, “Fuqarolar murojaatlari natijalarini eng faol yoritib borgan OAV” sifatida e’tirof etilgan “Kun.uz” sayti nega to‘sib qo‘yildi? Sayt jurnalistlariga tahdidlar bo‘ldimi? Endi sayt o‘z faoliyatini to‘xtatadimi? Shu kabi savollar oxirgi uch kun ichida mushtariylar tomonidan tinmay yo‘llanmoqda.

Ochig‘i, biz ham masalaning mohiyatiga yetib borganimiz yo‘q. Qolaversa, O‘zbekiston Axborot kommunikatsiyalari va texnologiyalari vazirligi tushunmagan vaziyatga biz qanday baho berishimiz mumkin?

72 soatdan buyon nosozliklarni bartaraf etish ustida ish olib borayotgan sayt texnik xodimlarining ta’kidlashicha, masala bevosita vazirlik aralashuvi bilan hal bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri-da, O‘zbekistonda axborot xavfsizligi yuzasidan kelib chiqqan muammo bilan Sog‘liqni saqlash vazirligi shug‘ullanmaydi. Shunga qaramasdan, vazirlik masalaga panja ortidan qarashda davom etyapti.

Qayd etish kerakki, ushbu holat UZ domen zonasidagi boshqa saytlar bilan ham yuz bermoqda. Shubhali tomoni ham shunda: texnik nosozlik va muammolarga duch kelgan saytlarning barchasi internet foydalanuvchilar orasida ommabop yangiliklar saytlari hisoblanadi. 19-iyun kuni ilk holat “Kun.uz” va “Qalampir.uz” saytlarida, keyinroq “Sof.uz” saytida ham kuzatildi.

Xususan, nomlari tilga olingan saytlarga xorijda istiqomat qiluvchi mushtariylar kira olmayotgani haqida shikoyatlar paydo bo‘lgach, bunday murojaatlar o‘zbekistonlik o‘quvchilar tomonidan ham bildirildi. 22-iyun kuni “Xabar.uz” sayti ham shunday muammoga yo‘liqdi, ayni vaqtda bu sayt manzili vaqtincha o‘zgartirilgan.

Hozirda O‘zbekiston ichida saytlarga kirish muammosi yumshamagan, “Kun.uz” sayti hamon o‘quvchilar uchun yopiq qolmoqda. Shuningdek, “Xabar.uz”, “Qalampir.uz” sayti vakillari ham yuzaga kelgan holatdan xavotirdaligini bildirdi. Texnik nosozlik deya e’tirof etilayotgan, aslida erkin jurnalistikani qo‘llab-quvvatlab, tanqidiy maqolalar e’lon qilishga jur’at etgan tahririyat saytlariga kirish yo‘llari to‘sib qo‘yildi.

“Kun.uz” ijtimoiy tarmoqlarning o‘zbek segmentida eng katta obunachilarga ega yangiliklar sayti bo‘lib, Google Analytics ma’lumotiga ko‘ra, bir kunda saytga o‘rtacha 400 mingga yaqin mushtariy tashrif buyuradi.

Asosan jamiyatdagi ijtimoiy mavzularni yoritib kelayotgan, ayni paytda umuman to‘siqlarga uchragan sayt jurnalistlari tezkor, aniq va xolis axborotni yetkazib berish mas’uliyatini zimmasiga olgan. O‘tgan vaqt mobaynida majburiy mehnat, korrupsiya, ta’lim, tibbiyot, qishloq xo‘jaligi, davlat organlari faoliyati, bank-moliya, qonunchilik, diniy-ma’rifiy, madaniyati sohasida erishilayotgan yutuq va kamchiliklar o‘quvchiga yetkazildi.

O‘tgan yillar davomida saytlar faoliyatiga turli shaklda to‘sqinliklar kuzatildi. Lekin sayt vakillari belgilangan etika qoidalardan chekinmay, o‘z kasbiga sadoqat bilan ishlashda davom etdi.

Sayt vakillari vaziyatni o‘rganish va ijobiy hal etish uchun O‘zbekiston axborot kommunikatsiyalar va texnologiyalarini rivojlantirish vaziri Azim Ahmedxo‘jayev bilan bog‘lanishga harakat qilishlari besamar yakunlanmoqda.

Sayt mutasaddilari O‘zbekiston Prezidentining matbuot kotibi Komil Allamjonov bilan suhbatlashgach, davlat rahbarining Matbuot xizmati erkin jurnalistikani qo‘llab-quvvatlashini so‘ramoqda.

“Kun.uz” bayonotidan

18-iyundan buyon UZ domen zonasidagi ko‘plab saytlarning ochilishida muammolar kuzatilmoqda. Xususan, “Kun.uz”, “Sof.uz”, “Qalampir.uz” saytlari ochilmay qolganidan xabarim bor. Keyinchalik ular ishlab ketdi. Ammo hamkasblarimizdan surishtirganimizda, muammo nima sababga ko‘ra yuzaga kelganini bilishmasligi, bu borada mas’ul idoralar bir og‘iz ham izoh berishmaganini ma’lum qilishdi.

22-iyun kuni erta tongdan «Xabar.uz» axborot-tahliliy portaliga ham kirib bo‘lmay qoldi. Biz “Xabar.uz” serverlarini doimiy nazorat qilib boramiz, texnik mutaxassisimiz zudlik bilan serverni diagnostika qilib chiqishdi. Muammo serverlarda emas, muammo “O‘zbektelekom” DNS-serverlarida yoki kommutatorlarida. Bu bo‘yicha UZINFOCOM, “O‘zbektelekom” texnik xizmat ko‘rsatish bo‘limlari bilan bog‘lanib, tayinli javob ololmadik. Ular: “Bilmaymiz, bu haqda ma’lumotga ega emasman”, qabilidagi javoblar bilan o‘zlaridan javobgarlikni soqit qilishdi.

Biz O‘zbekistonda axborot saytlarining yoppasiga ishlamay qolayotganidan xavotirdamiz. Ayni paytda “Kun.uz” va “Xabar.uz” mutlaqo ishlamayapti. Bu jamoatchilik o‘rtasida tushunmovchiliklarga sabab bo‘lishini, sodir bo‘layotgan holatlar qaysidir idoralar tomonidan O‘zbekistondagi rasmiy ommaviy axborot vositalari faoliyatiga to‘sqinlik qilinayotgani sifatida talqin qilinishi mumkinligini bildiramiz. Shu munosabat bilan UZINFOCOM markazi, “O‘zbektelekom” kompaniyasi va boshqa mutassaddi idoralardan yuzaga kelgan vaziyat haqida rasmiy bayonot berishlarini va muammolarning bartaraf etilishida amaliy yordam berishlarini so‘rab qolamiz.

Jamshid Niyozov, “Xabar.uz” portali ijodiy guruhi rahbari

21-iyun kuni bosh vazir Abdulla Aripov raisligida o‘tkazilgan videoselektor yig‘ilishida ishtirok etib, bir olam taassurot bilan xabarlarni saytimiz orqali o‘quvchilarga yetkazish uchun ishxonaga yugurdim. Yarim yo‘lda “Qalampir.uz” saytiga kirib bo‘lmayotgani haqida xabar topdim. O‘shanda soat 11:30 edi...

Saytdan doimiy ravishda xabarlarni o‘qib borishga odatlangan o‘zbekistonliklar va xorijdagi ayrim foydalanuvchilardan saytdagi yangiliklar bilan tanishish imkoniyati cheklab qo‘yilgani haqida murojaatlar kelib tushdi. Gap shundaki, turli internet-provayderlar va aloqa kompaniyalari foydalanuvchilarining ayrimlari ushbu muammoga duch kelib, sayt materiallari bilan tanisholmayapti.

21-iyun kuni “Qalampir.uz” DNS-sozlamalari mahalliy Arsenal-D firmasi tomonga yo‘naltirildi. Bunday nosozlik UZ domen zonasidagi boshqa saytlar bilan ham yuz bermoqda. Masalan, bunday holat O‘zbekistondagi yetakchi yangiliklar saytlaridan biri “Kun.uz”da ham kuzatilmoqda.

Holat yuzasidan O‘zbekiston Axborot kommunikatsiyalar va texnologiyalarini rivojlantirish vazirligi “nosozlikdan xabardor emas”ligini bildirdi. Shuningdek, UZINFOCOM markazi ham kuzatilayotgan muammolardan yiroq ekani ta’kidlandi. Bir necha kundirki, Milliy qidiruv tizimi —WWW.uz’da UZ domen zonasidagi barcha saytlarga tashrif buyuruvchilar soni keskin tushib ketgan. Bu vaziyatga ham rasmiy izoh berilmayapti.

Masalaning eng qiziq jihati shundaki, “Qalampir.uz” internet nashriga yopiq tizimdagi saytlarni ko‘rish uchun maxsus dasturlar, yashirin yo‘llar orqali kirish imkoniyati mavjud. Xo‘sh, qani mantiq? Bundan chiqdi, biz O‘zbekiston ichkarisida yopib qo‘yilgan sayt “maqomini” olyapmizmi? Mazkur masala yuzasidan “Qalampir.uz” O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligiga murojaat qildi. Rasmiylar bu borada amaliy yordam berishni va’da qildi. Biroq masalaga bevosita aloqador bo‘lgan UZINFOCOM markazi va O‘zbekiston Axborot kommunikatsiyalar va texnologiyalarini rivojlantirish vazirligi doimgidek masalaga panja ortidan qaramoqda. Boshqa saytlarning uzluksiz ishlab turishi esa kishida shubha uyg‘otadi.

O‘zbekistonning eng ommabop internet-nashrlari ayni damda qator texnik muammolariga yechim topolmay turibdi. Bu esa mamlakatning imidjiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi aniq. Eng achinarlisi, qaysi eshikni qoqishni bilmaymiz, kimga murojaat qilishimiz noma’lum.

Qamariddin Shayxov, “Qalampir.uz” loyihasi rahbari