“Xalq so‘zi” muxbiri taniqli kinorejissor Zulfiqor Musoqov bilan suhbatlashdi. Ijodkor o‘zbek kinosining bugungi holati, undagi ichki muhit, olinayotgan filmlar saviyasi haqida ro‘y-rost, ochiq-oydin gapirib berdi. Kezi kelganda keskin tanqidiy fikrlarni ham bildirdi.
Muxbir: Zulfiqor aka, bugungi kunda san’atning barcha turida, u adabiyotmi, kino yo musiqami, hammasida g‘alati bir chuchmallashishga o‘xshash holat kuzatilayapti. Haqiqiy san’at, professionalizm o‘z qo‘nalg‘asidan pastga — omma orasiga tushib kelayotir. Deylik, bugun jamiyatimizda Hazrat Navoiy o‘quvchilaridan ko‘ra, Ahad Qayumning ixlosmandlari bir necha o‘n barobar ko‘pligini qanday baholash mumkin?
Zulfiqor Musoqov: “Osmondagi bolalar” filmidan epizodni qaytarilishi bo‘layapti. U yerda kinorejissor muxbirga “mening fikrim birovga kerakmi?” degandi...
Muxbir: Bizga kerak...
Zulfiqor Musoqov: Adabiyot, musiqa bo‘yicha mutaxassis emasman, kino san’atiga kelsak, bu savolingizga “O‘zbekkino”ning bevosita rahbarlari atroflicha javob berishi mumkin.
Muxbir: Bizni aynan sizning fikrlaringiz qiziqtiradi...
Zulfiqor Musoqov: Kinoya bilan aytganda, keyingi filmim qanaqa bo‘lishini bilmayman-ku, o‘zbek kinosi muammolari haqida nima ham deya olaman? Gap shundaki, o‘zbek kinosi haqida televideniyeda, ommaviy axborot vositalarida “jonkuyarlar” juda ko‘payib ketdi. Nazarimda, bugun kinoning taqdirini hal qiluvchi odamlarga mening fikrimning keragi yo‘q. Zarur bo‘lganda, taklif etishardi. Bu, albatta, bitta odamning o‘ta shaxsiy, balki bahsli, lekin samimiy fikrlari. Vaholonki, hech qanaqa vakolatim yo‘q. Zero, hech qachon u yoki bu lavozimga intilmaganman va intilmayman ham. Har bir kino mahsuloti alohida professional muhokamaga munosib. Yaxshimi-yomonmi, vaqt hamma narsani o‘z joyiga qo‘yadi. Yuqoridagi savolingizga eng qisqa javobni bir olimning kundaligidan o‘qiganim mana bu fikr ifodalashi mumkin: diletantlar dunyoni xonavayron qilishadi... Afsuski, kinoda shu jarayonni kuzatayapmiz. Agar mavzuga jiddiyroq va chuqurroq yondashsak, ushbu holat sabablari hamda natijalari juda jiddiy, hatto, fojiali...
Muxbir: Qisqa vaqt ichida O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ikki marta aynan kinoijodkorlar bilan yaqin muloqotda bo‘ldilar. Yig‘ilishda bo‘lganingizda, siz ularga qanaqa savollar berardingiz?
Zulfiqor Musoqov: Savol bermasdim. Ularning aytgan gaplaridan menga juda yaqin va ma’qul bo‘lgan fikrlarini qo‘llab-quvvatlashimni aytardim xolos...
Birinchidan, Prezident ochiq-oydin sohadagi muammolar, kamchiliklar haqida aytib o‘tdi. Aslida ham kino san’atining ahamiyati Mudofaa vazirligi bilan teng yuradi. Ya’ni yuksak badiiy asarlargina yosh tomoshabinlarimizni zararli g‘oyalardan asray oladi.
Ikkinchidan, Prezident bir narsaga alohida urg‘u berdi. Adabiyotda, san’atda, kinoda biznes degan tushunchani unutinglar, biz bu narsaga yo‘l qo‘ymaymiz, dedilar.
Uchinchidan, Prezident Kinoarboblar uyushmasi va badiiy kengash oldiga ham aniq vazifalar qo‘ydi. O‘ylab ko‘rsam, o‘n to‘rt yildan ortiq vaqt ichida Kinochilar uyushmasining birorta syezdi o‘tkazilmabdi. Xo‘sh, nimaga?!
To‘rtinchidan, badiiy kengashga faqat kino sohasiga yuksak hissa qo‘shgan, professional mutaxassislar taklif qilinishi kerak, dedilar.
Muxbir: Siz bir suhbatingizda “Tarkovskiyni bilmasdan turib qanday kino olish mumkin?” degan edingiz. Bu o‘rinda siz haq edingiz. Zero, bugungi rejissorlar, kinoijodkorlarning ko‘pchiligi kino san’ati tarixi, sohada yaratilgan oqimlar, masalan, Akira Kurosava, Federiko Fellini maktabidan yoxud XX asr san’atida voqea bo‘lgan “absurd teatri” yo‘nalishidan, jabhada bo‘layotgan yangilanishlardan xabardorligi meni shubhalantiradi. Shu ma’noda, bugungi o‘zbek kinoindustriyasida kinodramaturgiya, rejissura haqida nimalar deya olasiz? Bu boradagi fikringiz qanday?
Zulfiqor Musoqov: XX—XXI asrning donishmand insonlaridan biri, “Toshkent — non shahri” filmi ssenariy muallifi Andrey Konchalovskiy aytgan edi: “Xalqning taqdiri uning madaniyatiga bog‘liq” deb. Kino san’atining tarbiyaviy, ma’naviy ahamiyati haqida ortiqcha gapirib o‘tirishning hojati yuq. Birgina so‘z bilan izohlab o‘tish mumkin: ushbu soha davlat miqyosida strategik ahamiyatga ega. Xohlaymizmi-yo‘qmi, bu nafaqat bizning kinoga, balki dunyo (AQSh va Hindistondan tashqari) kino san’atiga tegishli gap. Yana bir fakt: Yer kurrasining Xitoy va Hindistondan tashqari, boshqa davlatlaridagi deyarli barcha kinoteatrlarni AQSh kinomahsulotlari qamrab olgan. Rivojlangan mamlakatlar (Fransiya, Germaniya, Angliya, Shvetsiya va boshqalar) milliy kinosini saqlab qolish uchun o‘z kinematografiyasiga davlat tomonidan moddiy yordam beradi. Binobarin, asosiy fikrim shundan iboratki, bizning kino davlat yordamisiz o‘ladi. Va davlatimiz qo‘lidan kelgancha kinomizni rivojlantirish uchun har yili mablag‘lar ajratib turibdi. Lekin oxirgi o‘n — o‘n besh yil ichida biz tomoshabinni yo‘qotdik. Uni aniq odamlarning didi va bilimlari pastligi, tijorat filmlarga bo‘lgan o‘ta mehribonligi (o‘ylaymanki, beg‘araz tarzda emas) va kattalarga yoqish uchun kinoda kechirib bo‘lmaydigan xatolarga yo‘l qo‘yganliklari tufayli yo‘qotdik. Bor gap shu. Men bu illatga qarshi o‘n yillar kurashdim. 2007-yilda Birinchi Prezident Islom Karimovga ochiq xat yozganman. Prezident o‘rniga 5 kishidan iborat fuqarolar guruhi menga javob xati yo‘llashgan. Vaholonki, ularda O‘zbekiston Prezidenti vakolati yo‘q edi... Surbetlikning eng cho‘qqisi. Muammolar juda jiddiy. Ertaga kech bo‘ladi. Kino san’ati aynan badiiylik, ma’naviy inqiroz ostonasida. Kino haqida qonun yo‘q ekan, demak, Birinchi Prezidentimiz kino hamda badiiy kengash haqidagi Farmoni kuchga ega. O‘sha Farmonda aniq aytilgan: badiiy kengashga talabchan, yuksak professional, kino san’atiga ko‘zga ko‘rinarli hissa qo‘shgan mutaxassislar chaqirilishi lozim deb. Afsuski, bu hujjat bajarilmay kelayapti. Ba’zilar Vazirlar Mahkamasining bu borada maxsus qarori borku, deya e’tiroz bildirishlari mumkin. Lekin birorta hujjatda “Badiiy kengashda kinoni chuqur o‘rganmagan, kino sohasida sayoz bilimli, umuman tushunmay turib baho berish kerak ”, degan gap yuk. Afsuski, uning o‘rniga “buni tepadan man qilishdi”, “idoraga to‘g‘ri kelmayapti” “kuratorimizga yoqmayapti”, degan gaplar bor. Kim ular? Nimaga filmlarni yaratuvchi insonlar bilan ular ochiq muloqotda bo‘lishmaydi? Biz ularni tanimasak, nimaga kinoda bir kun ham ishlamagan odamlarga ishonishim kerak? Biz nima, atom sirlari bor zavodda ishlaymizmi? Millionta idoradan biz roziligini olishimiz kerak ekan: mahalladan tortib, xotin-qizlar qo‘mitasigacha. Xo‘sh, ma’rifat va madaniyat markazi hamda boshqa idoralar nimaga o‘ta bachkana, yoshlarning didini, ongini, axloqini buzadigan filmlarga yo‘l qo‘yadi? Birorta davlat hujjati yo‘qki, u yerda “tomoshabinlarni bachkana, badiiy saviyasi past filmlar bilan zaharlash mumkin”, deyilgan bo‘lsin.
Yoshlar masalasi. Ular har xil. Ba’zilari shaxsan men yozgan yoki suratga olgan filmlardan parchalarni surbetlarcha o‘g‘irlab, pul qilishayapti. Oxirgi misol. Kecha televizorda bir rolikka ko‘zim tushdi. Bu men Fatxulla Ma’sudov, Farhod Abdullayev, Nigora Karimboyeva kabi aktyorlar bilan 14 yil oldin olgan ijtimoiy klipning aynan o‘zi. Men shunday ochiqdan-ochiq o‘g‘rilik bilan kun ko‘rayotgan yoshlarni hurmat qilishim kerakmi? Yoki yana bittasi uyimga kelib, “Aka, siz yozgan ssenariy bo‘yicha film bor ekan, meniki ham shunga o‘xshab ketayapti”, deb qoldi. Keyin o‘qisam, g‘irt ko‘chirma. “E, baraka topgur, to‘xta”, desam ham, to‘xtamay surbetlarcha o‘sha qo‘lyozmasini kino qilibdi... Siz esa menga Felliniyu Kurosava haqida gapirasiz. Qanaqa Kurosava, qanaqangi absurd teatri... San’at va madaniyat institutining rejissorlik bo‘limi 4-kurs talabalari Komil Yormatovni, Varsham Yeremyanni, Yo‘ldosh A’zamovni bilishmaydi-ku. Bilimli yoshlarga hurmatim baland. Lekin kino atrofida xira pashshaga o‘xshab aylanib yurgan shuhratparast odamlar meni yosh ijodkorlarni yomon ko‘radi, degan tuhmatlariga aniq javob berishim mumkin: yuragi toza, madaniyatli, do‘stlikka sodiq, ilmli va o‘z ustida ishlaydigan yoshlarga butun umr yordam berib kelganman... Lekin umrida ikkita kitob o‘qimay, pulni, bir kunlik arzon shon-shuhratni ketidan yugurgan, yoshligidan buzuq ishlarga moyil yoshlardan jirkanaman... Mening umidim — kinomizning ertangi kuni ayni shu yuzlari ochiq, ko‘ngli toza yoshlardan.
Kinoindustriya degan tushuncha hozirgi paytda umuman yo‘q. Qanchadan- qancha kinoteatrlar sotilib, to‘yxonalarga, restoranlarga aylantirilgan. Niderlandiyada Rotterdam, Amsterdam, Gaaga, Utrext shaharlarida o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim: kichkina shaharlarda ham o‘nlab zamonaviy texnika bilan jihozlangan shinamgina kinoteatrlar bor. Niderlandiyaning nufusi 18 million. Bizda 32,5 million aholi yashaydi...O‘zingiz xulosa chiqaravering.
Muxbir: Iste’dodli rejissor Bahodir Yo‘ldoshev bir gurungida qaysidir rejissor haqida so‘z yuritib “U hatto o‘z pasportini ham oxirigacha o‘qimagan”, degan ekan. Bu gap bilan sizdan kinoijodkorlarimizning badiiy saviyasi haqida so‘ramoqchi edim...
Zulfiqor Musoqov: Afsuski, o‘z ishiga loqaydlik, savodsizlik, qog‘ozbozlik va majlisbozlik, minbardan turib quruq “qizil” gaplar aytish hamda maddohlik ommaviy tus olib ketayapti. Bir kino boshliqdan “Cho‘qintirgan ota”ni ko‘rganmisiz desam, u “Nima u?” deganidan keyin dodingizni kimga aytasiz...
Muxbir: Sizningcha, kino targ‘ibot vositasimi yoki san’atmi?
Zulfiqor Musoqov: Avvalambor, san’at. Keyin targ‘ibot vositasi. Lekin nimani targ‘ibot qilishga bog‘liq.
Muxbir: Prezident yaqinda kinochilar bilan uchrashganda Buxoriy, Nasafiy, Termiziy, Naqshbandiy, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur kabi buyuk ajdodlarimiz haqida filmlar yaratish masalasini kun tartibiga qo‘ydi. Sizningcha, bu tarixiy shaxslar hayotini kinoda tom ma’noda jonlantira oladigan rejissorlar bormi?
Zulfiqor Musoqov: Bunday filmlarni yaratish, albatta, kerak. Davlatimiz rahbari aniq aytdilar-ku: tarixiy mavzuga bag‘ishlangan film katta mablag‘ talab etadi va bu mablag‘lar alohida qo‘shimcha tarzda qilib beriladi. Bu loyihalarni amalga oshiradigan rejissorlar bor: Bahodir Odilov, Ayub Shahobiddinov, Abduxalil Mignarov. Bundan tashqari, hozir “Abu Ali ibn Sino” haqida bir emas, ikkita badiiy film bor, Nodirabegim, Furqat haqida ham filmlar olingan. Nimagadir ularni televideniyeda ko‘rsatishmaydi? Shularni yoshlarimizga ko‘rsatsak, tarbiyaviy jihatdan katta ish qilgan bo‘lardik.
Muxbir: Ko‘pgina tomoshabinlar guvoh. Siz “E’tirof” sovrinini olayotganingizda, ko‘nglingiz ancha g‘ash edi. Keyin bilsak, siz o‘sha sovrinni “O‘zbekkino”ga ertasi kuni qaytarib beribsiz? Sabab?
Zulfiqor Musoqov: Chunki bu sovrin shaxsan menga botmadi. Negaki, anchagina g‘irrom, ko‘zbo‘yamachilik jarayoni bo‘ldi. Ko‘proq men “Dadam betob” filmimda bosh rolni ijro etgan taniqli aktyorimiz Farhod Abdullayev uchun xafa bo‘ldim. Negaki, u yerda “Eng yaxshi aktyor” nominatsiyasi Farhodga qaysi filmdagi qaysi roli uchun berilgani aytilmadi. “Eng yaxshi aktrisa” qaysi roli uchun olgani ham ochiq qoldi. Va nihoyat, menga qaysi film uchun sovrin berildi?.. Yosh bolalarning o‘yiniga o‘xshab ketdi, g‘irt bachkanalikdan boshqa narsa emas. Shuning uchun tinchgina sovrinni qaytardim. Bo‘lgan gap shu.
Muxbir: Zulfiqor aka, siz “Achchiq choy” ko‘rsatuvida “Berlin-Oqqo‘rg‘on” filmidan keyin, kinorejissuradan ketaman, filmlar suratga olmayman, deb ochig‘ini aytganingizda, biz, muxlislaringizni ancha xafa qildingiz... Axir sizdan yoshi ancha ulug‘ bo‘lgan kinochilar ham haligacha film olayapti-ku! Bu nima — iddaomi, charchoq alomatimi yoxud shunchaki qarilik gashtini surmoqchi bo‘layotgan oddiy bir odamning falsafasi?..
Zulfiqor Musoqov: Sabablari ikkita. Birinchisi, har bir ijodkorning hayotda, ijodda o‘z yo‘li bor. Sportda ham, san’atda ham o‘z vaqtida, obro‘ bor vaqtda ketish kerak. Chunki qarigan chog‘ida odam hammaga kulgi bo‘lish xavfi bor. Shuning uchun kinossenariylar yozish bilan band bo‘laman. Shogirdlar tayyorlayman. Noshukr bo‘lmayman: hozir buni aytishga haqqim bor — xalqimizning qalbidan bir nechta asarlarim joy olgan ekan, nima uchun baxtliman demasligim kerak?! Ikkinchidan, shaxsan menga bizni kino san’atimizda oxirgi paytlarda vujudga kelgan noprofessional muhit ma’qul bo‘lmayapti. Albatta, bu qarorga kelishim juda og‘ir o‘tdi: axir 30 yildan beri suratga olish guruhim a’zolarini ham o‘ylashim kerak...
Izoh (0)