8-noyabr oqshomida Hindiston bosh vaziri Narendra Modi kutilmagan e’lon bilan chiqish qildi: 9-noyabr tongidan boshlab 500 va 1000 rupiya (mos ravishda, taxminan, 7,5 va 15 AQSh dollari) qiymatidagi banknotalar haqiqiy emas, deb topiladi. Mamlakat hukumati shu yo‘l bilan yashirin iqtisodiyotga zarba berishga qaror qildi. Fuqarolar pul almashtirish va yonilg‘i quyish shoxobchalariga otilgan. Meduza nashri Hindiston rahbariyati qo‘l urgan bunday keskin chora sabablarini izohladi.
Eng yirik banknotalarni bekor qilish bo‘yicha operatsiya to‘liq maxfiy tartibda amalga oshirildi. Teletomoshabinlar yaqin vaqt ichida ularga bosh vazir murojaat qilishi haqidagi e’lonni ko‘rgan, shundan so‘ng bosh vazir chiqish qilib, bir necha soatdan so‘ng 500 va 1000 rupiyalik kupyuralardan foydalanib bo‘lmasligini ma’lum qilgan. Bu e’lon berilgan vaqtda Dehlidagi restoranda o‘tirgan “Bi-bi-si” muharriri Saymon Jekning yozishicha, tamaddixona mehmonlari va xodimlari hayratdan og‘zi ochilgani holda ekranga qarab qolgan. Hukumat pul islohotiga hech kim ulgurmasligi uchun qo‘lidan kelgan barcha ishni qilgan.
Hayratdan o‘ziga kelgan hindlar bankomatlar tomon yugurgan. Ularda 9-noyabrning yarim kechasiga qadar mayda naqd kupyuralarni yechib olish imkoni bor edi — shundan so‘ng banklar 24 soatga yopilishi, bankomatlar esa faqat dam olish kunlaridan so‘ng ishlashi ma’lum qilingan edi. Chorshanba kuni hindlar yirik kupyuralarni yana ikki kun davomida qabul qilishi lozim bo‘lgan yonilg‘i quyish shoxobchalarini shturm qilishni boshladi. Hukumatning bu qarori birinchi galda qishloq joylardagi aholi uchun kutilmagan yomon xabar bo‘ldi, chunki yirik shaharlarda onlayn-servislar va naqdsiz to‘lov turi yetarlicha rivojlanib ulgurgan.
Pullardan foydalanish uchun, ularni almashtirish kerak. Xohlovchilar o‘zining 500 va 1000 rupiyalik pullarini nisbatan kichik yoki kelasi hafta oxiridan muomalaga chiqarilishi kutilayotgan yangi namunadagi 500 va 2000 rupiyalik banknotalarga almashtirib olishlari uchun hukumat 30-dekabrgacha muxlat bergan. Ayni vaqtda, pulni almashtirish uchun shaxsni tasdiqlovchi hujjat kerak bo‘ladi. Agar fuqaro almashtirmoqchi bo‘layotgan katta pullar avval deklaratsiyalarga kiritilmagan bo‘lsa, u bu pullar qayerdan kelganini soliq organlariga izohlab berishi zarur.
Eski kupyuralardan voz kechmoqchi bo‘lganlar uchun talablar hech qanaqasiga susaytirilmaydi. Hindiston Moliya vazirligidan ma’lum qilishlaricha, u yoki bu sababga ko‘ra o‘z uyida yirik kupyuralarni saqlagan oddiy xonadon egalarida pulni alshmatirish bo‘yicha muammolar yuzaga kelmasligi kerak. Katta pullar taqiqi sentabr oyida yakuniga yetgan soliq amnistiyasida qatnashishni xohlamaganlarga qarshi yo‘naltirilgan. Mazkur amnistiya doirasida hukumat 650 milliard rupiya (taxminan 9,7 milliard dollar)ni yashirin iqtisodiyotdan chiqarishga muvaffaq bo‘lgan edi. Mamlakatdagi butun yashirin iqtisodiyot hajmi 30 trillion rupiya (450 milliard dollar)ga yoki Hindiston yalpi ichki mahsulotining 20 foiziga teng, deb baholanadi.
Juda katta miqdordagi pulni almashtirishga to‘g‘ri keladi. Hindiston Markaziy banki ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatdagi butun pul massasining 86 foizini aynan taqiqlangan pullar tashkil etadi. Bu umumiy qiymati 15 trillion rupiyaga teng 23 milliarddan ortiq banknota, degani. Mamlakatdagi har ikkinchi moliyaviy operatsiya aynan shu pullar vositasida amalga oshiriladi.
Narendra Modi saylovlar arafasida keskin pul islohotiga qo‘l urdi. Mamlakatning yangi parlamenti 2019-yilda saylanadi, biroq Hindiston shtatlaridagi mahalliy saylovlar yaqin orada boshlanadi. “‘Qora pullar’ va korrupsiya — qashshoqlikka barham berish yo‘lidagi asosiy to‘siqlardir”, — dedi bosh vazir o‘z murojaati vaqtida. Bu so‘zlar avvalo Modini hukumat rahbari sifatidagi dastlabki ikki yillik faoliyati davomida korrupsiya va yashirin iqtisodiyotga qarshi yetarlicha kurash olib bormaganlikda ayblaganlarga qaratilgan.
Mazkur keskin choralar bosh vazirning o‘ziga ham, uning Hindiston xalq partiyasiga ham qarshi zarba bo‘lib qaytishi mumkin, chunki partiya shu kungacha qabul qilayotgan pul mablag‘larining to‘rtdan uch qismi deklaratsiya qilinmagan manbalardan olinardi. Banknotalarning taqiqlanishi ham oddiy fuqarolar, ham yaqin haftalar yoki oylar davomida foydasining katta qismidan mahrum bo‘ladigan biznes vakillari tomonidan partiyani moliyalashtirish qisqarishiga sabab bo‘ladi.
Hindiston tomonidan tanlangan taktika yangilik emas. 2016-yil mayida Yevropa Markaziy banki ham shunga o‘xshash tashabbus bilan chiqqan. Ular 500 yevrolik kupyuradan butunlay voz kechishga qaror qilgan, chunki shubhali o‘tkazmalarning aksariyati aynan shunday pul birliklari yordamida amalga oshirilgan. Biroq Yevropada buning uchun ikki yil muxlat berilgan bo‘lib, yirik kupyuralarni bosmadan chiqarish bosqichma-bosqich kamaytirib boriladi.
Diqqat, diqqat! “Daryo”ning Telegram’dagi rasmiy kanali — “Toshqin ‘Daryo’”ga obuna bo‘lib, yangiliklardan ovozli ko‘rinishda bahramand bo‘lishingiz mumkin.
Izoh (0)