2016-yilning 21-aprelida AQShning B-52 Stratofortress strategik bombardimonchilari Iroq hududida IShID pozitsiyalariga zarba berishda birinchi marta qo‘llandi. Bu texnik vosita 2003-yildan buyon birinchi marta ishlatilishi. Shu munosabat bilan Meduza harbiy ekspert Vasiliy Sichyov bilan birgalikda AQShning eng mashhur bombardimonchisi tarixini yodga oldi.

B-52 1946-yilda ishlab chiqila boshlandi. Sovuq urushning boshlanishi bilan AQShga raqibga uzoq masofadan zarba bera oladigan havo quroli kerak bo‘lib qoldi. Yangi strategik bombardimonchi samolyoti eski B-36 Peacemaker va B-47 Stratojet’ning o‘rnini egallashi lozim edi. Harbiylarning asosiy talabi sobiq Ittifoqning har qanday nuqtasiga ikkita termoyadroviy bomba yetkaza olish salohiyati edi.

Bundan tashqari, yangi samolyot 10,4 ming metr balandlikda 480 kilometr/soat tezlikda kreyserlik parvozini amalga oshira olishi kerak edi. Jangovar radius dastavval sakkiz ming kilometr qilib belgilangandi. Havo kemasining qurol-aslahalari qatoriga 20 millimetr kalibrdagi bir nechta pulemyot va 4,5 tonna hajmdagi bomba yukini kiritish rejalashtirilgan edi.

Yangi samolyotni ishlab chiqarish uchun tenderda uchta kompaniya — Boeing, Consolidated Aircraft va Glenn L. Martin Company ishtirok etdi. Eng yaxshi texnik tavsiflarni (to‘g‘ri qanot, oltita reaktiv dvigatel, besh ming kilometr jangovar radius) taklif etgan Boeing g‘alaba qozondi.

Ammo harbiy-havo kuchlari bilan shartnoma imzolanganidan so‘ng Boeing bir necha bor texnik talablarni qayta ko‘rib chiqishga majbur bo‘ldi. Jumladan, 1946-yil noyabrida harbiy idora samolyot 645 kilometr/soat tezlikda kreyserlik parvozini amalga oshira olishi shartligini bildirdi, dekabrda esa reaktiv dvigatellar sonini to‘rtta qilib belgiladi. 1947-yil bahorigacha talablar bir necha marta o‘zgartirildi, axiyri samolyotda faqat yadroviy qurol qoldi.

Bu bahslar tufayli shartnomaning bekor qilinishiga bir baxya qolgandi, lekin loyihani AQShning o‘sha paytdagi harbiy-havo kuchlari vaziri Styuart Saymington qo‘llab-quvvatladi.

1947-yil 8-dekabrida yakuniy talablar ro‘yxati taqdim etildi. Unga ko‘ra, samolyot 800 kilometr/soat tezlikda parvoz qila olishi, 13 ming kilometr masofani bosib o‘ta olishi, ham yadroviy, ham oddiy qurollarni tashiy olishi lozim edi. Shu tariqa, 1948-yilda XB-52, 1951-yilda esa YB-52 paydo bo‘ldi.

1952-yilga kelib zamonaviy B-52 ga ancha yaqinlashib qolgan samolyot birinchi parvozni amalga oshirdi, oradan uch yil o‘tib esa AQShda qurollanishga qabul qilindi. Bombardimonchi sakkizta dvigatelga ega edi. U 821 kilometr/soat tezlikda ucha olar, jangovar radiusi esa yetti ming kilometrni tashkil qilardi. B-52 ning birinchi versiyalari 26 tonna hajmdagi qurollarni tashishga qodir edi.

Keyingi yillarda B-52 ko‘plab jahon rekordlarini o‘rnatdi. Xususan, 1958-yil sentabrida B-52D yuksiz o‘n ming kilometr yo‘l bosish tezligi rekordini o‘rnatdi — 902 kilometr/soat. O‘shanda besh kilometr masofaga uchishdagi tezlik rekordi ham qayd qilindi — 962 kilometr/soat. 1962-yilda B-52H qo‘shimcha yoqilg‘i quyishgacha bosib o‘tilgan yo‘l uzoqligi bo‘yicha yangi rekordni zabt etdi — 20,2 ming kilometr: samolyot Okinavadagi Kadena aviabazasidan Ispaniyadagi Torrexon aviabazasiga qadar to‘xtamay uchib keldi.

Yangi vosita birinchi marta 1965-yilda Vyetnamda qo‘llandi. Samolyotning bu modifikatsiyasi — B-52F — qanotlari ostida 340 kilogrammli 24 aviatsion bombani olib yurishi mumkin edi.

1965-yilning 2-martida AQSh hukumati 1968-yil oktabrigacha davom etgan hamda Ikkinchi Jahon urushidan keyingi eng uzun harbiy operatsiya bo‘lgan “Gulduroq chaqin” amaliyotini boshladi. Unda ishtirok etgan 30 ta Stratofortress Vyetnam janubida kommunistlarning pozitsiyalariga zarba berar edi.

1972-yilda shimoliy Vyetnam osmonida birinchi B-52 urib tushirildi. Samolyot ekipaji katapultlanib, omon qoldi. 1975-yilga qadar davom etgan Vyetnam urushi mobaynida umumiy hisobda 31 ta strategik bombardimonchi urib tushirildi. Ularning bir qismi zenit quroliga, bir qismi esa Vyetnamning MiG-21 qiruvchilariga nishon bo‘ldi.

B-52 1972-yil oxirida ikkita havo jangida MiG-21 ustidan g‘alaba qozondi. Shundan buyon u havo jangida g‘alabaga erishgan eng yirik uchuvchi apparat hisoblanadi.

Vyetnam urushidan so‘ng bombardimonchilar modernizatsiya qilindi, shuningdek, mashg‘ulotlarda va patrulda qatnashdi. Real nishonlarga esa faqat 1991-yil 16-yanvarida, Fors ko‘rfazidagi urushda zarba berdi. “Cho‘l bo‘roni” operatsiyasi chog‘ida samolyotlar Luiziana shtatidagi Barksdeyl aviabazasidan uchib chiqib, Iroqdagi obyektlarga bomba tashladi va ortga qaytdi. Shu tariqa, samolyotlar 35 soat ichida 23 ming kilometr masofani bosib o‘tdi, orada bir marta qo‘shimcha yoqilg‘i quyib oldi. Samolyotlar AQShning Iroqdagi harbiy kampaniyasi chog‘ida obyektlarni bombalashda qo‘llandi.

1999-yilda B-52H Guam aviabazasidan chiqib, Yugoslaviya hududida Serbiya armiyasi obyektlarini o‘qqa tutdi. 2001-yilda Stratofortress Afg‘onistonda madad kuchi vazifasini bajardi — ular jang maydoni uzra havoda aylanib, u yoki bu nishonni bombalash buyrug‘ini kutardi. Nihoyat, 2003-yil 21-martida B-52H samolyotlari Iroqdagi obyektlarga qarata jami yuzta AGM-86C raketalarini uchirdi. Shundan so‘ng bombardimonchidan real harbiy harakatlarda foydalanilgani uzoq yillar davomida kuzatilmadi.

2016-yilning 18-aprelida oy boshida Qatarga yetkazilgan samolyotlar IShIDning Iroq shimolidagi Qayyorda joylashgan aslahaxonasiga bomba tashladi. Qanday turdagi bomba qo‘llanilgani oshkor etilmadi.

AQSh harbiylari bundan buyon B-52H’dan ham IShIDga qarshi harakatlarda, ham kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan boshqa ixtiloflarda foydalanmoqchi. Bugun mamlakat harbiy-havo kuchlarida bu rusumdagi 78 ta havo kemasi bor, ularning eng “yoshi” 54 yil muqaddam tayyorlangan. B-52H versiyasi 1961-yilda qurollanishga qabul qilingan; bunday turdagi samolyotlar harbiylarga 1962-yilga qadar yetkazib berilgan. AQSh qurolli kuchlari bildirgan taxminga ko‘ra, B-52 2040-yilgacha qurollanishda bo‘ladi, so‘ng ularning o‘rnini B-21 bombardimonchilari egallaydi.

Hozirgi B-52 larning jangovar radiusi 7,2 ming kilometrni qoplaydi; ular 16 ming kilometr masofani bosib o‘tishi mumkin. Samolyot soatiga 950 kilometr tezlik olishi hamda 31 tonnagacha bomba yukini ko‘tarishi mumkin. Bombardimonchilar 2040-yilga yetib borishi uchun ularni muntazam ravishda modernizatsiyadan o‘tkazishga qaror qilindi.

Bundan tashqari, Pentagon B-1B Lancer va B-52 negizida maxsus “uchuvchi arsenallar” yaratishni rejalashtirmoqda. Bunday samolyotlar turli qurol-yarog‘ bilan jihozlanib, jabhadan uzoqda uchib yuradi va old safdagi bombardimonchining buyrug‘iga binoan kerakli tipdagi qurolni ishga tushiradi. Buning uchun samolyotlarga maxsus aloqa va videoni qayta ishlash tizimlarini o‘rnatish kerak bo‘ladi. Bu tizimlarga ega B-52 uchuvchisiz apparatlar hamda boshqa jangovar samolyotlar sensorlaridan ma’lumot olib turadi.

Old jabha jangovar samolyotlari vazifasi F-15C/D Eagle, F-22 Raptor va F-35 Lightning II qiruvchilari, shuningdek, F-15E Strike Eagle qiruvchi-bombardimonchilari hamda A-10 Thunderbolt II shturmchi samolyotlari zimmasiga yuklanadi. Yaxshiroq manyovrlarni amalga oshirish uchun kamroq qurol-yarog‘ tashiydigan bu havo kemalari osmondagi va yerdagi nishonlarni aniqlab, “uchuvchi arsenal”larga zarur bo‘lgan turdagi raketani uchirish haqida ko‘rsatma beradi.

Shu bilan birga, harbiy mutaxassislar B-52H’larning ekspluatatsiya muddati yuz yilgacha uzaytirilishi mumkinligini istisno qilmayapti. Dvigatellar va fyuzelyajning ayrim unsurlari almashtirilsa, bunga erishish mumkin. Agar bu tashabbus amalga oshsa, 2060-yilda Stratofortress uchuvchi apparatlar orasida harbiy ekspluatatsiya muddati bo‘yicha mutlaq rekord o‘rnatadi.