Чаён заҳри: ўлим хавфими ёки шифо манбайи?

Болаликда “Чаённинг номи айтма, айтсанг пайдо бўлиб қолади” деган огоҳлантиришлар қулоққа кўп чалинган. Аммо ҳақиқатан ҳам бу ҳашаротни ўз номини эшитганда пайдо бўлиш хусусияти борми? Ишониш қийин бўлса-да, жонини хавфга қўйиб, чаёнларни боқиб, озиқлантириб, керак бўлса ширин сўзлар билан эркалатадиган инсонлар ҳам бор.

Тошкент ҳайвонот боғининг “Умуртқасизлар” бўлимида 2017 йилдан буён зоотехник ишловчи Гулбаҳор Самадова халқ тили билан айтганда “оти йўқ” ҳашаротларнинг хусусиятлари ҳақида маълумот берди.

— Катталиги 10 смгача бўлган оддий Кавказ чаёни тошларнинг остида, зах жойларда учрайди. Эски уйларда, боғларда ҳам чиқиб қолади. Унинг заҳри одамларга турлича таъсир қилади, яъни иммунитет ва соғлиққа боғлиқ. Заҳар кичик ёшдаги болаларга нисбатан тезроқ таъсир кўрсатади. Катталарда эса жароҳатланган жойда оғриқ сезилади, дарҳол оғриқ қолдирувчи дори ичиш ёки укол олиш керак. Инсонда ёндош касалликлар бўлса, чаён заҳри яна-а хавфли бўлиши ва ўлим ҳолатига ҳам олиб келиши мумкин.

Чаён заҳри катталар ва болаларга турлича таъсир қилади. Катта одам учун чаён чақиши кучли оғриқ, шиш ва бир оз ҳолсизлик билан ўтиши мумкин. Лекин болалар учун хавф анча жиддийроқ! Уларнинг организми кичик ва заифроқ бўлгани учун заҳар бутун танага тезроқ тарқалади. Натижада юрак уриши тезлашиши, нафас олиш қийинлашиши ва ҳатто ҳушидан кетиш ҳолатлари кузатилади. Айрим ҳолларда чаён чақиши болалар учун ўлимга ҳам олиб келиши мумкин. Шунинг учун чақишда дарҳол шифокорга мурожаат қилиш лозим.

— Чаён чаққанда уй шароитида заҳар тарқаб кетмаслиги учун, энг аввало, жароҳатланган жойни тиббиёт жгути билан боғлаш керак. Озроқ сиқиб бўлса ҳам заҳарни чиқариб ташлаш лозим. Кўпчилик чаён чаққанда лой суртиш керак деб ўйлайди. Йўқ, бундай қилиш мумкин эмас. Сабаби тупроқ таркибида майда қурт қумурсқалар, микроблар бўлади. Жароҳатланган жойни қиздириш ҳам мумкинмас. Чаённинг ўзини ёғини суртиш керак. Ўша чаённи ушлаб олган бўлсангиз, банкага ўсимлик ёғини солиб, ўша ёғни малҳам қилиб суртиш мумкин, дейди зоотехник.

Чаёнлар одатда иссиқ ва қоронғи жойларни афзал кўради. Улар ташландиқ ҳудудларда, ертўлаларда ва ҳатто уйингизнинг ёриқларида яшириниши мумкин. Агар уйга чаён кириб келса, бу бежиз эмас — демак, улар учун қулай муҳит бор. Чаёнларнинг уйга киришини олдини олиш учун нималарга эътибор бериш керак? Ёриқларни беркитиш, уйнинг атрофига махсус воситалар сепиш ва гигиенага риоя қилиш — энг муҳим чорадир.

— Чаён кўпайиб кетмаслиги учун уй шароитида типратикан боқиш мумкин. Зағизғон, майна, ҳакка ҳам чаён билан озиқланади. Ҳовлиларда тозаликка эътиборлироқ бўлиб, дарахтларда майда қуртлар бўлмаслигининг олдини олиш муҳим. Дарахт танасини тез-тез оҳаклаб туриш лозим. Биргина мисол, чумоли қанчалик кўпайса, чаён уни ейиш учун келади.

Чаёнлар тирик туғади. Унинг болалари оқ рангда бўлиб, онасининг елкасидаги махсус шира билан озиқланади. Бир-икки кундан сўнг болалари бошқа аквариумга ўтказилди, сабаби она болаларини еб қўйиши мумкин. Шахсан ўзим чаённи боқиш жараёнида озуқасини пинсет орқали бераман. Улар майда қурт-қумурсқалар ва ҳашаротлар билан озиқланади. Фақат қўлқоп кийсамгина уларни қўлимга олишим мумкин, дейди Гулбаҳор Самадова.

Табиатнинг энг хавфли жонзотларидан бири бўлган чаённинг заҳри нафақат кучли заҳар, балки тиббиёт учун бебаҳо неъмат. Дунё бўйича энг қиммат суюқликлардан бири ҳисобланадиган чаён заҳри саратон ва асаб касалликларини даволашда ишлатилади. Аммо уни йиғиш жуда мушкул. Бир граммини олиш учун минглаб чаёнлар заҳар ажратиши керак. Шунинг учун ҳам унинг нархи миллионлаб долларга етади. Маълумотларга қараганда, Фарғона вилоятида чаёнлар кўпайтирувчи махсус ферма фаолият юритади.

— Чаённи кўрганда дарҳол уни банка ёки шунга ўхшаш идишга солиб олиб қўйиш керак. Ҳайвонот боғига олиб келишса, олиб қоламиз. Камайиб кетгани сабаб ўлдириб бўлмайди, лекин уларни ҳам овлайдиган ҳайвонлар бор. Типратикан ёки майналар чаённи еб қўйиши мумкин.

Чаёнлар кийимга ёки буюмларга илашиб олиши, унинг бор-йўқлиги, ҳаракати сезилмаслиги мумкин. Аммо мени чақиб, жароҳат етказган вақтлари бўлмаган. Бўлимда ҳозирча чаёнлар кам, янги барерлар олиб келингач, уларни кўпайтирамиз. Қишда, совуқда чаёнлар камҳаракат бўлиб қолади, махсус аквариумида шароит яратиб берилган. 11 йилгача умр кўриши мумкин. Ҳайвонот боғидаги чаён ҳам беш йилдан буён яшаб келмоқда, дейди мутахассис.

Видеони Дарё Медиа YouTube саҳифасида томоша қилишингиз мумкин.