“Дарё” нашри ўзининг махсус лойиҳаси доирасида ўзбек миллатининг ойдинлари, ижодкорлари ва зиёлилари билан туркум суҳбатлар эълон қилиб бормоқда. Навбатдаги суҳбатдошимиз – Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон.
Хуршид аканинг ижодхонасида кечган суҳбатда у шоир учун қўрқув ўлим билан баробар экани, нафснинг ақл ва қалбдан устун келишига йўл қўйиб бўлмаслиги, Ислом Каримов билан муносабатлари, қандай қилиб генераллик рутбасидан қуруқ қолгани ва бошқа кўплаб воқеалар ҳақида сўзлаб берди. Шунингдек, урчиб келган маддоҳлик, таниш-билишчилик, гуруҳбозлик жамиятга қандай зиён етказиши, тарихда амирлару хонларнинг ғофиллиги қандай оқибатларга олиб келгани каби долзарб мавзуларда фикр билдирди.
“Қўрқувни сездингизми, шоир сифатида тамом бўласиз”
“Ёшликда сал “ақлсизроқ” бўлган маъқул. Хаёлингизга келганини ёзаверасиз. Вақт ўтган сари фақат илҳом келганда ёзадиган бўлиб қоласиз. Аммо ўша ёшликда битилганлари ҳам жуда қадрли. Сабаби ҳеч нарсадан қўрқмай ёзилган. Қўрқувни сездингизми, шоир сифатида тамом бўласиз. Бундан эллик йиллар олдин чиққан илк тўпламимда шундай сатрлар бор эди: “Қўрқоқ бўлсанг, қўрқоқ бўлар шеър. Мардман, деб жар солмоғинг бекор...”. Йиллар ўтган сари бошқа шоир-адибларнинг ёзганларини ўқиб, қаерда журъатсизлик қилинганини яққол сезадиган бўлиб қолар экансиз. Аммо ёш шоир укаларимизга “мана бундай ёзсанг, зўр шеър чиқади” деб бўлмайди. Ҳар кимнинг шоирлик тақдири ўз измида”.
Ақл, қалб ва нафс ҳақида
Халқ, миллат, оломон деган тушунчалар мен учун одам қиёфасида акс этади. Ақл ва қалб бу – миллат. Нафс ҳам қўшилганда халққа айланади. Мен фақат ақл ва қалб амрига кўра яшайман деб нафсни четга суриб қўёлмайсиз, шунингдек, тўлалигича ҳавойи нафсга берилиб кетиш ҳам мумкин эмас. Аммо ақл билан қалб доим нафсдан устун келиши, уни бошқариб туриши лозим. Шунда сиёсат ҳам, илм-фан, адабиёт ҳам тўғри йўлдан боради. Аммо қорин, нафс деган тушунчалар ғолиб бўлса, ҳамма нарса измидан чиқади, дунё тартиботи бузилиб кетади. Афсуски, бундай ҳолатларни кўп кўряпмиз...
Хуршид Даврон ким тарафда?
Россия-Украина можаросида мен Россия тараф ҳам, Украина тараф эмасман. Мен Ўзбекистон тарафдаман, буни доим таъкидлаб келганман. Ўзбекистон деганда Туркистон тушунчасидан келиб чиқаман. Ўзбек, қозоқ, қирғиз, тожик, туркман – булар битта панжанинг бешта бармоғи. Урушаётган тарафлардан бирининг қўли баланд келса, бизга қандай зарари тегади-ю, қандай фойда келтиради? Масаланинг ана шу тарафларига эътибор қаратиш лозим. Бундан 30 йиллар олдин “Босқинчилик қаҳрамонлик бўладими?” деган мақоламда Россия босқинининг биз учун аянчли оқибатлари ҳақида ёзганман.
Тарих эса маълумингизки, такрорланувчи жараён... Яна бир гап. Биз кўпинча душманни ташқаридан излаймиз, ички душманга эътибор қаратмаймиз. Ваҳоланки, чор аскарлари юртимизга босиб келганда, жасоратли боболаримиз қатори, хиёнаткор боболаримиз ҳам бўлган. Ҳатто инглиз разведкаси Хива хонини Россия урушга тайёргарлик кўраётгани ҳақида огоҳлантирган. “Бу қачон юз беради?” деган саволга “10-15 йил ичида” деган жавобни эшитган хон ҳазратлари “Ҳали анча бор экан” дея айш-ишратни давом эттирган...
Ислом Каримов ҳақида
Ислом Каримовнинг бир одати бор эди. Очиқ гапирган одамни ёқтирарди. Суҳбатдоши бирон мавзуни бошлаб қўйиб, охиригача етказмаслигига йўл қўймас эди. Шу сабабдан сарой аҳлининг 90 фоизи “савол бера бошласа, жавоб бера оламанми, яхшиси индамай қўя қолай?” деган ҳадикда турарди. Ҳатто мен баъзи мавзуни бошлаб қўйсам, “айтма” деган маънода биқинимга туртишар эди. Ислом Каримов мени тарихни яхши билганим учун ҳурмат қилган. Амир Temuр музейи очилаётганда, экспонатлар топиш масаласи кўндаланг бўлди. Ўзбекистонда Temuр билан боғлиқ деярли ҳеч нарса қолмаганини очиқ айтганман. Деярли барча тарихий экспонатлар чет элларга ташиб кетилган. Улар Россия, Франция, Британия музейларини безаб турибди...
Биласизми, мен генерал бўлишим мумкин эди. Гап шундаки, совет даврида Туркистон ҳарбий округининг “Фрунзевец” газетаси чоп этиларди. Шуни ўзбек тилида чиқариш ҳаракати бошлангач, мени ишга таклиф қилишди. Аммо бу гапдан хабар топган Ислом Каримов “Хуршидга бошқа топшириқлар бор” дея масалага нуқта қўйган. Мана ҳозир генерал бўлиб, катта пенсия олиб ўтирган бўлармидим...
Тўдага аъзо бўлган мансабдор шоирлар
Сарой ҳаёти тўдаларнинг курашидан иборат. Унга яқинлашаман десангиз, биронта гуруҳга аъзо бўлишингиз керак. Аммо шоир тўдага қўшилдими, шоир сифатида тамом бўлди деяверинг. Қанча-қанча ўзим таниган инсонлар, шоир укаларим бор, маълум тўдага яқин бўлгани учунгина мансабда ўтирибди. Ўша тўда йўқолган кун улар ҳам йўқ бўлиб кетади.
Умуман олганда, адибларнинг ҳаёти талантли ижодкорлар билан талантсиз ижодкорлар ўртасидаги курашдан иборат. Бирон ижодий ташкилотга раҳбар тайинланганда, гўё зўр ижодкор бўлгани учун мансабга ўтирди деган тасаввурга борилади. Ваҳоланки, раҳбар зўр ижодкор бўлиши шарт эмас, у ташкилотчи, ишбилармон, бошқалар учун жон куйдирадиган одам бўлиши керак. Биз ёмонлайдиган Совет даврида 4-5 йилда Ёзувчилар съезди ўтказилар, ҳар бир анжуман жиддий баҳс-мунозаралар билан кечар эди. Бугунги кунда, очиқ айтиш керак, ижодий ташкилотга “тепадан” белгиланган одам раҳбар бўлади, бу аниқ, аммо шу ҳолатда ҳам съезд ўтказишга, сайлов ташкил этишга ботина олишмайди.
“Бугунги жараёнларнинг ёқадиган тарафидан ёқмайдиган тарафлари кўпроқ”
Бугун Ўзбекистонда жуда катта жараёнлар кечяпти. Мен ёқлайдиган тарафларидан кўра, менга ёқмайдиган тарафлари жуда кўп. Бугунги айрим бошлиқларни “собиқ комсомол раҳбарлари” дейман. Сабаби, иш услуби эски совет давридан қолган. Мен жамият ҳаётини мукаммаллик сари бошлайдиган одамлар кўпайиши тарафдориман. Шу маънода адабиёт учун доим долзарб бўлган “замонамиз қаҳрамони” масаласи юзага чиқади. Куни кеча арзимас совға учун адолатсизлик қилинган фаррош аёлни кун қаҳрамони дейиш мумкин. Чунки шу воқеа қанча амалдорларни ҳушёр торттирди. Аммо жамиятни ортидан эргаштирадиган замон қаҳрамонларига доим эҳтиёж бўлган.
Қаҳрамон излашда кўпинча тарихга мурожаат қиламиз, Жалолиддин Мангуберди, Амир Temuр биз учун қаҳрамон. Тўғри, лекин бугунги ҳаётда ҳам муносиб инсонлар бор-ку, нега улардан кўз юмамиз? Баъзан қаҳрамон бўлиш учун ўлиш керакми, деб ўйлаб қоламан. Қаҳрамонлар ёнимизда юрган бўлиши мумкин, лекин улардан кўзимизни олиб қочамиз. Биз кўзини олиб қочадиган миллатга айланиб бораётганимиздан баъзида қийналиб кетаман. Очиғини айтганда, бугунги кун қаҳрамонлари артистлар бўлиб қолган. Шулар нима еди, нима деди, нима кийди – биз учун жуда “муҳим”.
“Хуршид Даврон кутубхонаси” ҳақида
Шавкат Раҳмон, Муҳаммад Раҳмон, Матназар Абдулҳаким, Садриддин Салим, шунингдек, биз билан замондош бўлган ёки ўтмишда яшаб ўтган ижодкорларнинг хотирасини ёдда тутиш мақсадида сайт ташкил этганман. Мазкур сайт ёшлар билан мулоқот учун ҳам қулай восита. Бу истаган гапларни ёзавериш мумкин дегани эмас. Шундай ҳолатлар бўладики, ёшларнинг баъзи ишлари, баъзи ҳаракатлари менга ёқмаса-да, танбеҳ бермайман. “Майли, бу унинг ҳаёти, унинг хатолари, у мана шу хатолар орқали тажриба орттиради” дейман.
Ёшларни, умуман, жамиятни қийнаётган масалалардан бири бу отасизлик. Миллионлаб эркаклар рўзғор тебратиш илинжида чет элларга бориб ишлаяпти. Уйига йилда бир келиб-кетади. Бу ерда эса фарзандлар вояга етяпти. Эртага улар қандай инсон бўлиб улғаяди? Бу ердаги қийинчиликларни кўриб, чет элда яшаш орзусига тушиб қолмайдими? Хорижга ўқиш учун, иш ўрганиш учун борса, яхши, ватанга қайтиб юртни обод қилади. Аммо қанчаси ўша ерларда қолиб кетяпти, қанчаси шовинистларнинг, миллатчиларнинг дастидан азият чекяпти. Мусофирчиликда вафот этаётганларни-ку айтмай қўя қолай. Бу масала, агар тўғри ҳал этилса, Ўзбекистон учун кўп яхшиликлар келтириши, борди-ю ўз ҳолига ташлаб қўйилса, жуда оғир оқибатларга олиб келиши мумкин.
“Олдинда катта хавфлар бор...”
Мухлислар билан доимий равишда дийдорлашиб тураман. Яқинда Сирдарёга бориб бир нечта учрашувлар ўтказдим. Бундай мулоқотлар вақтида саволларга алоҳида эътибор бераман. Афсуски, сиз кутган саволлардан кўра, олдиндан тайёрлаб қўйилган ясама саволлар кўпроқ учрайди. Шундай ҳолатлар ҳам бўладики, тўпланганларга сиз гапираётган гапларнинг қизиғи бўлмайди. Улар учрашувга мажбурлаб олиб келинган одамлар... Аммо ёшлар бошқача. Улар самимий қабул қилади. Ҳалигача эслайман, Андижондаги учрашувда шеър ўқиганимда, залдаги ёшлар қўшилиб ўқиган эди.
Мана шундай мухлислар ҳам бор. Улар ўткир саволлар беради. Умуман, Ўзбекистон саволлар мамлакатига айланиб боряпти. Аслини олганда, савол берилгани яхши. Эртага нима бўлади, мана бу муаммо қандай ҳал этилади ва ҳоказо. Саволи бор одам яшаётган одам деб биламан. Энг ёмони, умуман савол бермайдиган кимсалар ҳам бор. Уларни ўз нафсидан бошқа ҳеч нарса қизиқтирмайди. Хулоса сифатида кўп айтилган ҳақиқатни такрорлайман: дунёни телефонга тикилиб ўтирган ёшлар эмас, китоб ўқиётган ёшлар бошқаради. Олдинда катта хавфлар бор, уларни бартараф этиш учун ҳам китоб ўқиш керак. Китоб, юқорида эслаганимиз ақл ва қалбга тарбия беради. Нафсга эса китоб керак эмас. Фарзандларингизга боболаримиз меросини англатгувчи китобларни олиб беринг.
Суҳбатни тўлиқ ҳолда “Дарё”нинг YouTube каналида томоша қилинг.
Изоҳ (0)