Ғазо секторидан 7 октябрь куни Исроил томон минглаб ракеталар отилди. Шу билан бирга ҲАМАС ҳаракати қуруқликдан ҳам ҳужумларини бошлади. Бу ҳужум кутилмаганда содир бўлган бўлса-да, Исроил-Фаластин ўртасидаги можаро узоқ йилларга бориб тақалади. “Лента” нашри ҳаммаси қандай бошлангани ва 2023 йилда қандай давом этаётганига эътибор қаратди.
Фото: Аҳмад Ҳасабаллаҳ / Getty Images
Нима учун Исроил ва Фаластин уришмоқда?
Бу икки давлат ўртасидаги можаро қарийб 75 йилдан бери давом этиб келмоқда. Давлатлар ўртасидаги бу қарама-қаршилик дунёдаги энг узоқ давом этиб келаётган баҳслардан бири ҳисобланади. Бунинг асосий сабаби икки давлат ўртасидаги ҳудудий низолардир.
Исроил давлатининг юзага келиши
20-аср бошларига қадар дунё харитасида Исроил давлати мавжуд бўлмаган. Бунга қадар яҳудийлар жаҳоннинг кўплаб давлатлари диаспорасида яшаб келишган. Шу жумладан, Россия империясида ҳам.
Россия империясида яҳудийларга қандай муносабатда бўлишган?
1791 йилдан бошлаб Россия империясида “яҳудий турар жой линияси” мавжуд бўлган. Бу яҳудийларга конфессия сифатида қонуний ва доимий яшаш ҳуқуқини берган. Лекин уларга бошқа жойларда яшаш қатъиян ман этилган. Белгиланган ҳудудда ҳам баъзи бир чекловлар бўлган. Бу ҳолат 1917 йилдан кейин бекор қилинган.
ХIX аср охирида Фаластин турклар ҳукмронлиги остида бўлган. Айнан ўша пайтдан бошлаб яҳудийлар масаласи кескинлаша бошлаган. Бунга сабаб Европада сионизмга (Қуддусдаги Сион тепалиги номидан олинган; Библия ривоятларига кўра, бу ерда Довуд подшонинг қароргоҳи ва Яхванинг уйи бўлган) бўлган иштиёқ туфайли. Ўша кезларда вужудга келган сиёсий сионистик ҳаракатлар Фаластин заминида миллий яҳудий давлатини тузишга ундаган.
Биринчи жаҳон урушига қадар Фаластинда 85 мингга яқин яҳудий яшаган. Улар асосан сўнгги ўн йилликда кўчиб келганлардан иборат бўлган. Яҳудийлар миграциясининг биринчи катта тўлқини 1881 йилдан бошланган. Кейинчалик бу жараён Россия императори Александр II нинг ўлдирилишидан кейин яна ҳам тезлашди. Иккинчи тўлқин 1903 йилда Кишинёвдаги погром туфайли юзага келганлиги айтилади. Ўшанда 49 та одам ўлдирилган, яҳудийларга тегишли бўлган мингдан ортиқ уй ва дўконлар талон-торож қилиниб, ёқиб юборилган. 1909 йилга келиб Фаластинда биринчи яҳудий шаҳри вужудга келди. Илк даврларида шаҳарда 800 та одам яшаган.
Фото: Георге Ринҳарт / Cорбис / Getty Images
Биринчи жаҳон уруши вақтида Фаластинни ўз ичига олган Усмонли империяси Германияни қўллаб-қувватлаш мақсадида минглаб яҳудий миллатига мансуб аҳолини минтақадан қувиб чиқаради. Бир неча йил давом этган жанглар натижасида Британия Фаластиннинг катта қисмини эгаллайди. Яҳудий кўчманчиларининг ёрдами билан назоратни ўз қўлига олишга муваффақ бўлади. Германиядан фарқли ўлароқ, Лондон яҳудийларга нисбатан илиқ муносабатда бўлади ва 1917 йилда миллий уйни тиклашга ёрдам беришни ваъда қилади.
Фаластиннинг бўлиниши
Фаластинда яҳудийларнинг тобора кўпайиб бориши арабларнинг кескин норозилигига сабаб бўлди. Биринчи жаҳон урушидан кейин Германияда жадаллашган фашистлар мафкураси туфайли яҳудийлар миграцияси кучайди. Фаластинга яҳудий қочқинлар оқимини камайтириш учун Британия 1939 йилда уларнинг иммиграциясига чекловлар ҳам жорий қилди. Бу эса янги тартибсизликларга олиб келди. Яҳудийлар арабларга ҳам, Британия маъмурияти вакилларига ҳам ҳужумлар қилди. Улар инглизларнинг бу қарорини хиёнат деб қабул қилишди.
Иккинчи жаҳон уруши тугаганидан кейин ҳам Буюк Британия ўрнатилган чекловларни бекор қилишни истамади. Шу сабабли Фаластиндаги низолар авж олишда давом этаверди. Ижтимоий тартибсизликлар шунчалик кўпайдики, Британия вазиятни назорат қилиш учун мамлакатга мунтазам қўшин юборишга мажбур бўлди. Шунга қарамай, Лондон можарога ечим топишга ҳаракат қилди ва 1946 йилда араб ва яҳудий раҳбарлари конференциясини ташкил қилди. Бу ҳам ҳеч нарсага олиб келмади. Келаси йили Британия ҳукумати Фаластин учун мандатдан воз кечишга қарор қилди. Вазиятни ҳал қилишда ёрдам сўраб, Бирлашган Миллатлар Ташкилотига (БМТ) мурожаат қилишга мажбур бўлди.
1947 йил 29 ноябрда БМТ Бош Ассамблеяси Фаластинни икки давлат – яҳудий ва араб давлатларига бўлиш тўғрисидаги қарорни қабул қилди. Шу билан бирга Қуддус борасида низолар бўлмаслиги учун уни халқаро шаҳарга айлантирди.
1948 йил 14 май санасида Исроил Мустақиллик декларацияси имзоланди ва Яҳудий давлати ташкил топгани билан эсда қолди. Лекин эртаси куни янги ташкил топган мамлакат ҳудудида урушлар бошланди.
Биринчи урушда қайси араб давлатлар Исроилга бостириб кирди?
- Миср;
- Трансиордания;
- Сурия;
- Ливан;
- Ироқ.
Шундай қилиб, можаро Фаластиндан ташқарига чиқди ҳамда Исроил ва араб давлатлари ўртасидаги кенг кўламли қарама-қаршиликка айланди. Уруш натижасида юз минглаб араблар Исроилни тарк этишди, таъқиблар сабаб бошқа мамлакатлардан яҳудийлар бу ерга кўчиб кела бошлади. Натижада ёш мамлакат аҳолиси дастлабки 10 йилида 800 минг кишидан икки миллионга етди. Уруш яҳудийларнинг нафақат ўз ҳудудларини қайтариб олишлари, балки янги ҳудудларга эга бўлиши билан якунланди.
Вақт ўтиши билан Исроил ривожланишда давом этди. 1967 йилдаги Олти кунлик уруш пайтида мамлакат янги ҳудудлар устидан назоратни қўлга киритди:
- Шарқий Қуддус;
- Голан тепаликлари;
- Иордан дарёсининг Ғарбий Соҳилнинг катта қисми;
- Ғазо сектори. (2005 йилдан бошлаб Фаластин назоратига ўтган)
- Синай яримороли. (1979 йилда Исроилнинг тан олиниши ва сулҳ эвазига Мисрга қайтарилди).
75 йилдан кейин ҳам бир қатор давлатлар, жумладан, Эрон ва Саудия Арабистони Исроилни тан олмаяпти.
Фаластиннинг тақдири
Минтақада Исроил давлати ташкил топгунига қадар ҳеч қандай араб давлати бўлмаган. БМТ томонидан ажратилган ҳудудлар аввал Миср ва Иорданияга қарашли бўлган. Сўнгра олти кунлик урушдан кейин Исроил эгалик қила бошлаган.
1964 йилда Араб давлатлари лигасининг қарори билан минтақада яшовчи араблар манфаатини ҳимоя қилиш учун “Фаластин озодлик ташкилоти” (ФОТ) тузилди. Ташкилотни бошқа араб давлатлари ҳам қўллаб-қувватлади. 1967 йилда бўлиб ўтган саммитда, улар Исроил давлатини тан олмаслик, у музокаралар олиб бормаслик ҳақида келишиб олишди. Бир йилдан сўнг Фаластин масаласи бўйича низом ишлаб чиқилди. Унга кўра, Исроилни йўқ қилиш, минтақадаги сионистларга қарши курашиш, шунингдек, Фаластиннинг мандат чегараларини тиклаш кўзда тутилди.
1988 йил 15 ноябрда Миллий Кенгашнинг сессиясида мустақил Фаластин давлати тузилиши эълон қилинди. Бу рамзий қадам эди, чунки Миллий Кенгаш ҳеч қандай ҳудудни назорат қилмаётган эди.
Шундан кейин Исроил-Фаластин миллий маъмуриятига Тель-Авив томонидан назорат қилинадиган баъзи бир ҳудудларни бошқаришга рухсат беради. Шундан сўнг 1993 йили ФОТ ва Исроил ўртасида “Осло-1” битими имзоланади. Унга кўра, Фаластинни ўзини ўзи бошқариш тўғрисидаги декларация имзоланди. Орадан икки йил ўтгач, томонлар “Фаластин ва Исроил ўртасидаги Иордан дарёсининг ғарбий соҳили ва Ғазо секторидаги вақтинчалик келишув” деб аталган, “Осло-2” шартномасини имзолади. Айнан мана шу ҳужжатлар бугунги Исроил-Фаластин муносабатларида катта рол ўйнамоқда.
Бу можаролар 1999 йилда тугатилиши кутилган эди, аммо ундай бўлиб чиқмади. 2000 йилларнинг бошларида тез-тез содир бўлган, ҳужумлар можаронинг яна кучайишига олиб келди. Натижада 2003 йилда Фаластин миллий администрацияси назоратидаги Ғазо сектори ва Исроил ўртасида девор қурилиши бошланди. Ўша йили Исроил бош вазири бўлган Ариэл Шарон яҳудий аҳоли пунктларини кўчириш ва ФМА назоратидаги ҳудудлардан: Ғазо сектори ва Самариядан қўшинларни олиб чиқиш режасини таклиф қилди.
Қаршиликка қарамай, 2005 йил августида Ғазо ва Самариядан жами 25 та аҳоли пункти олиб чиқиб кетилган, 12 сентябрда эса сўнгги Исроил аскари ҳудудни тарк этган. Шундай қилиб, Ғазо сектори ва Ғарбий соҳил ҳудудлари ФМА назоратига ўтди. Булар Исроилнинг ғарби ва шарқидаги иккита алоҳида ҳудуд бўлиб, улар ҳозирги кунга қадар Фаластин давлати таркибида.
БМТга аъзо 138 та давлат Фаластин мустақиллигини тан олади. Бироқ мамлакат БМТнинг тўлиқ аъзоси мақомини ололмайди, чунки Ташкилот Хавфсизлик Кенгашининг баъзи доимий аъзолари: Франция, АҚШ ва Буюк Британия тан олмайди. Қолаверса, Фаластин мустақиллиги Европа Иттифоқининг аксарият давлатлари ва Япония томонидан тан олинмаган.
Шу билан бирга, Фаластинни расман бошқарадиган ФМА аслида ҳеч нарсани назорат қилмайди. 2007 йилдаги фуқаролар урушидан сўнг Ғазо сектори ҲАМАС назоратига ўтди. Шарқий Қуддусни ўз ичига олган Иордан дарёсининг Ғарбий соҳилининг 60 фоизини эса Исроил назорат қилади.
ҲАМАС қандай ташкилот?
Уруш ўчоғи бўлган, Ғазо секторида икки миллиондан ортиқ киши истиқомат қилади. Бу ҳудуд кичик анклав бўлиб, Фаластиннинг энг йирик шаҳарларидан бири. Ҳудуд ФМА назорати остида эмас. Яҳудий ҳарбийлари Ғазо секторини тарк этгач, ҲАМАС назоратида.
Ташкилот 2006 йил январь ойи охирида Фаластин маъмуриятида бўлиб ўтган сайловлардан сўнг ҳокимият тепасига келган. Улар ўша пайтда Фаластинда ҳукмрон партия бўлган Фаластин миллий озодлик ҳаракати (FATX) сиёсий партиясини четлаб ўтишди.
Ташкилотга 1987 йил 14 декабрда Шайх Аҳмад Ясин томонидан асос солинган.
Ҳаракатнинг мафкураси 1988 йилда қабул қилинган Исломий низом асосида олиб борилади. Минтақа Британия мандати остида босиб олинган, чегараларда Фаластин давлатини тиклаш мақсадини ўз олдига қўйган. Ташкилот можарони ҳал қилиш бўйича илгари қабул қилинган ҳар қандай келишувларни тан олишдан бош тортмоқда.
ОАВ хабарларига кўра, ҳаракат жангчилари тахминан 10-12 мингдан иборат. Уларнинг бир неча юз нафари Сурия ва Эронда ҳарбий тайёргарликдан ўтгани айтилади.
2023 йилдаги Исроил-Фаластин уруши ҳақида
ҲАМАС Исроилга 7-октябрда маҳшар урушининг 50 йиллиги муносабати билан ҳужум қилди. Аввалига Ғазо секторидан Исроилга беш мингга яқин ракета учирилди, кейинчалик эса ҲАМАС жангчилари мамлакатга ҳужум қила бошлади. Улар 14 та аҳоли пунктига бостириб кириб, тинч аҳоли ва ҳарбийларни гаровга олгани айтилмоқда.
ҲАМАС Исроилга қарши ҳарбий операцияни “Ал-Ақсо тошқини” деб атади. Айнан Ал-Ақсо яҳудийлар ва фаластинликлар ўртасида тортишувнинг асосий нуқтаси ҳисобланади, чунки бу — жой мусулмонлар учун муқаддас. Ташкилот раҳбари Муҳаммад Деифнинг сўзларига кўра, Исроил бу ерни таҳқирлаган. Бундан ташқари, 2023 йил давомида Исроил ҳарбийлари юзлаб фаластинликларни ўлдирган, шунингдек, асирларни алмаштиришдан бош тортган.
Ҳужумлар Исроил разведкаси учун кутилмаганда бўлди. ҲАМАС ҳужумига жавобан Тель-Авив Ғазо секторида “Темир қиличлар” операциясини бошлади. 8 октябрь куни эса Исроил ҳукумати мамлакат уруш ҳолатига ўтганини эълон қилди.
Ливаннинг “Ҳизбуллоҳ” ташкилоти ҳам ҲАМАС ҳаракатларини қўллаб-қувватлаб, ҳужумлар бошлади. Бунга Тель-Авив “Ҳизбуллоҳ” объектларига зарбалар билан жавоб берди.
Изоҳ (0)