3 ноябрь – деярли ҳамма учун яхши таниш бўлган, дунёнинг исталган жойида ва исталган миллат вакили томонидан дарҳол тушуниладиган сигналлардан бири – SOS сигнали қабул қилинган сана. 1906 йилнинг шу кунида Халқаро радиотелеграф конвенциясига аъзо мамлакатлар денгизда ҳалокатга учраган кемалар учун ёрдам сўраш сигнали сифатида ягона халқаро сигнални қабул қилиш ҳақидаги ҳужжатни имзолади. Ўшандан буён SOS сигнали кимнингдир ҳалокатли аҳволга тушиб қолганини ифодалайдиган ва у томонга дарҳол ёрдамга ошиқиш кераклигини англатадиган ягона халқаро сигнал бўлиб хизмат қилмоқда. Ўтган 116 йилдан зиёдроқ вақт мобайнида бу ҳалокат сигнали туфайли қанчадан-қанча одамларнинг ҳаёти сақлаб қолинган дейсиз...
SOS сигналини кўпчилик save our souls, яъни тахминан «бизнинг жонимизни қутқаринг» қабилидаги хитобнинг қисқартмаси деб ўйлайди. Аслида SOS’нинг ушбу гапга умуман алоқаси йўқ. Бу шунчаки морзе алифбосига кўра ...---... (учта нуқта – учта тире – учта нуқта) кўринишидаги хабарнинг оддий алифбога ўгирилгани холос.
Берлинда ўша конвенция муносабати билан аср бошида денгизда ҳукмронлик қилган йирик флотли мамлакатлар – Буюк Британия, Германия, АҚШ, Франция, Япония ва Россия қаторида жами 29 мамлакат вакиллари йиғилган. Конвенцияга кўра, бу мамлакатлар ва уларнинг мустамлакалари ҳудудидаги барча радиостанциялар денгиздан келган SOS сигналини фавқулодда тартибда, навбатсиз ва кечиктирмасдан қабул қилиши ҳамда уни зудлик билан қутқарув бўлинмаларига, координатасига кўра ҳалокатга учраган кемага яқин жойлашган бошқа исталган кемаларга юбориши белгилаб қўйилган. Яқин атрофда ҳалокатга учраган кемадан SOS сигналини қабул қилган бошқа кемалар ҳам қайси давлат байроғи остида сузаётгани, кимга тегишлилиги, кема тури, ортилган юк мақоми ва ҳоказо исталган важдан қатъий назар, ўша кемага ёрдамга шошилиши кераклиги қатъий шарт қилиб қўйилди. SOS ягона халқаро ҳалокат сигнали сифатида жорий этилгач, унгача қўлланган бошқа ҳамма ҳалокат сигналлари бекор қилинди.
Айтиш жоизки, радиоалоқа амалиётида SOS якка ўзи қўлланилмаган. Уни йўллашдан аввал кема радисти муайян мажбурий сигналлар гуруҳини ҳам йўллаши ҳам керак эди. Бу мажбурий сигналларда радист аввалига «ялпи чақирув» маъносини берувчи CQ сигналини уч марта берган, кейин эса кема номи ва ундан кейингина SOS сигнали узатилган. Бу сигнални эса ёки радист ўзи ёки «қора кун» учун аввалдан созлаб қўйилган автоматик авария радиоузатгичи йўллаган. Ўша йиллари бундай автоматик узатгич қурилма барча кемаларга ўрнатилиши мажбурий бўлган. SOS сигнали берилгач, радист зудлик билан яна кетма-кет сигналларда кема турган географик кенглик ва узунлик координаталари ҳақидаги ахборотни йўллаган.
Сигналдан биринчи бўлиб «Титаник» кемаси фойдаланган деган янглиш қараш мавжуд. Бироқ конвенция қабул қилинганидан бошлаб «Титаник» ҳалокатигача бўлган олти йил ичида SOS сигнали жуда кўп марта бошқа кемалар томонидан қўлланилган бўлиб, уларнинг аксариятида экипаж ва йўловчилар айнан шу ҳаммага тушунарли ва оддий сигнал туфайли ўз вақтида қутқариб қолинган. Хусусан, 1909 йилнинг 11 августида АҚШга тегишли «Арапаоэ» пароходи Нью-Йоркдан Жексонвил томон йўлга чиққач, кўп ўтмай бошқарувни йўқотган ва уни оқим океанга олиб кетган. У йўллаган SOS сигналини Хаттерас оролида жойлашган ва United Wireless Telegraph Company ташкилотига қарашли бўлган радиостанция ходими қабул қилган. Олинган сигнал зудлик билан ўша атрофда бўлган бошқа кемаларга юборилган, шунингдек, пароход тегишли бўлган компания офисига йўлланган. 1910 йилда «Кентукки» кемаси ҳам шунга ўхшаш мушкул вазиятга тушиб қолган. У йўллаган SOS сигналини унга яқин жойда бўлган «Аламо» кемаси тутиб олган ва ёрдамга шошилган. Шунингдек, 1909 йилда Азор ороллари яқинида қоятошларга урилиб пачоқланган «Славония» кемаси ҳам SOS ҳалокат сигналини бергани ҳақида маълумотлар бор.
Албатта, «Титаник» ҳам 1912 йилнинг 15 апрель санаси тунги соат 00:45 да айнан SOS билан фалокат ҳақида сигнал берган. У аянчли фожиа денгизчиликда SOS сигнали қўлланиши борасида саккизинчиси бўлган эди.
SOS учун save our souls қабилидаги кенгайтмалар эса кейинчалик пайдо бўлди. Шу ва шу каби бошқа кенгайтмаларни сигнални осон эслаб қолиш илинжида бўлган денгизчилар ўйлаб топган. Хусусан, SOS’нинг save our souls’дан ташқари, save our ship («бизнинг кемамизни қутқаринг»); save our spirits («бизнинг руҳимизни қутқаринг») кўринишидаги талқинлари ҳам мавжуд.
Ундан кейинги йилларда эса SOS қутқарув сигнали кўплаб бадиий ва мусиқий асарлар орқали денгизчиликдан йироқ одамлар орасида ҳам оммалашди. Хусусан, 70 йилларда ABBA гуруҳининг SOS қўшиғи бу сигнални биринчилардан бўлиб куйга солган бўлса, Владимир Висоцкий, Рианна ва бошқа қатор қўшиқчилар ижодида ҳам айнан шу номли қўшиқлар мавжуд. 1930-йилларда эса чехиялик ёзувчи Юлиус Фучикнинг «Радист қутисидаги ҳарфлар» номли эртак китоби ҳам ушбу сигнални оммалашишига хизмат қилган. Унда исмлари SOS ҳарфлари билан бошланувчи қаҳрамонлар – Слава, Ольга ва Саша дунё бўйлаб саёҳат қилиб, ҳалокатга учраган кемаларга ёрдам кўрсатиб, қаҳрамонликлар кўрсатиб юради.
Айтиш жоизки, 1999 йил 1 февралдабн эътиборан денгизда ҳалокатга учраганлик ҳақидаги сигнал сифатида бошқа халқаро сигнал – GMDSS (Global Maritime Distress and Safety System) қўлланмоқда. Бу ҳалокат сигналини автоматик равишда узатувчи ва ўз ичига кўп сонли сунъий йўлдош, денгиз ва ерусти радиоалоқа ускуналарини оладиган йирик халқаро ҳалокат-қутқарув тизими узатади ва қайта ишлайди. Шу сабабли ҳозирда халқаро денгизчиликда SOS сигналининг қўлланиши борган сари урфдан чиқмоқда. Лекин денгизчилар узоқ йиллар давомида ўрганиб, кўникиб қолган ушбу сигналдан бутунлай воз кечишгани ҳам йўқ. Уни бутунлай истисно қилишга ҳам ҳеч ким журъат қила олмайди. Чунки барча учун тушунарли ва осон бўлган SOS сигнали аллақачон одамлар онгига сингиб бўлган. Шунга кўра, сигнал ҳали денгизчиликда ҳеч бўлмаса муқобил, захира сигнал воситаси сифатида анча йиллар қўлланса керак.
Музаффар Қосимов
Изоҳ (0)