Жиноят ҳуқуқи ҳақида ўйлар. «Жиноят ва жазо» романи ҳақида

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» лойиҳаси доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Фёдор Достоевскийнинг «Жиноят ва жазо» романи ҳақида ҳикоя қилади.

Флешбэк

Ушбу романни илк бор мактаб пайтимда ўқиб кўрганман. Мактаб дастурида ўтилган даврданоқ рус адабиётининг буюк намояндаси Фёдор Михайлович Достоевский энг севимли муаллифларимдан бирига айланганди. Романдаги ўзига хос, рутубатли, қўрқинчли тушкун олам ва бунга XIX аср колоритини қўшиб тасаввур қилганингизда қишнинг узун тунларида ўқиш учун жуда мароқли бўлишини ҳис этасиз.

Роман ҳақида

«Жиноят ва жазо» — 1865–1866 йилларда Фёдор Достоевский томонидан ёзилган ижтимоий-психологик, ижтимоий-фалсафий роман. Дастлаб 1866 йилда «Русский вестник» журналида нашр этилган. Бир йил ўтгач, алоҳида нашр чоп этилиб, журнал таркиби билан таққослаганда унинг тузилиши бироз ўзгартирилди; бундан ташқари, муаллиф китоб версиясига бир қатор қисқартиришлар ва услубий ўзгартишлар киритган. 1880-йилларда асар француз, немис, швед, инглиз, поляк, венгер, итальян, норвег ва фин тилларига таржима қилинган. Асар жаҳон адабий жараёнига жуда катта таъсир кўрсатган. Романда собиқ талаба Родион Романович Раскольников томонидан содир этилган жиноят ва унинг оқибатлари ҳақида ҳикоя қилинади.

Сюжет

1860-йиллар. Санкт-Петербургнинг камбағаллар яшайдиган қисми. Ёз оқшоми. Судхўр кампир Алёна Ивановнани ўлдиришни режалаштираётган собиқ талаба Родион Романович Раскольников кампирга охирги қимматбаҳо нарсасини гаровга топшириб келади. Қайтиб келаётиб, у арзон қовоқхоналардан бирига киради, у ерда тасодифан ишдан ҳайдалган амалдор Мармеладов билан учрашади. У касаллиги, қашшоқлиги ва пиёнисталиги сабаб хотини Катерина Ивановна биринчи никоҳидан бўлган қизи Соняни пул топиш учун ишратхонага ишга юборганини айтади.

Эртаси куни эрталаб Раскольников қишлоқдаги онасидан хат олади; хатда синглиси Дуня помешчик Свидригайловнинг уйида қандай азоблар чеккани тасвирланганди. Хатдан у Дунянинг никоҳи муносабати билан онаси ва синглиси яқинда Санкт-Петербургга келиши тўғрисида билиб олади. Куёв тадбиркор Лужин бўлиб, у никоҳни севгига эмас, келиннинг қашшоқлиги ва қарамлигига қараб қурмоқчи эди. Она эса Лужин ўғлига университетни тугатишда молиявий ёрдам беради деб умид қиларди. Соня ва Дуня яқинлари учун қилган қурбонликлари ҳақида мулоҳаза юритиб, Раскольниковда ярамас ёвуз судхўр кампирни ўлдириш ниятини кучайтиради. Дарҳақиқат, унинг пули туфайли юзлаб, минглаб ёшлар азоб-уқубатдан халос бўлиши мумкин. Аммо қаҳрамоннинг қонли зўравонликка нисбатан нафрати болалигини эслатган тушидан кейин яна кўтарилади: ўшанда боланинг юраги ўлимга маҳкум қилинган қирчанғи отга ачиниб кетган эди...

Шунга қарамай, Раскольников нафақат кампирни, балки кутилмаганда унинг хонадонга қайтиб келган меҳрибон, мулойим синглиси Лизаветани ҳам болта билан чопиб ўлдиради. Ўғирланган нарсаларни тасодифий жойга яширади.

Кўп ўтмай Раскольников даҳшат билан ўзи ва бошқа одамлар орасида бегоналашувни ҳис қилади. У университетидаги ўртоғи Разумихин билан бўлган суҳбатда кампирни ўлдирганликда гумон қилиниб, оддий қишлоқ йигити бўлган рассом Миколка ҳибсга олинганини аниқлайди. Жиноят ҳақидаги суҳбатларга оғриқли муносабатда бўлиб, унинг ўзи ҳам бошқаларда шубҳа уйғота бошлайди.

Раскольниковникига ташриф буюрган Лужин қаҳрамоннинг яшаш жойини кўриб ҳайратланади. Уларнинг суҳбати жанжалга айланиб, алоқаларни узилиши билан тугайди. Раскольников айниқса Лужиннинг «оқилона эгоизм» назарияси ва ўзининг «одамларни чопиш мумкин...» деган «назарияси» ўртасидаги амалий хулосалар яқинлигидан хафа бўлади.

Петербург атрофида дайдиб юрган Раскольников дунёдан ажралиб қолишидан азоб чекади ва кўчада арава босиб кетган Мармеладовни кўриб қолганида жиноятини тан олишга ҳам тайёр бўлади. Раҳми келганидан Раскольников охирги пулини ўлаётган одамга сарфлайди: уни уйга олиб боришади, доктор чақиришади. Раскольников Мармеладовнинг хотини Катерина Ивановна ва қизи Соня билан танишади. Соня отаси билан фоҳишаларга хос бўлган ёрқин либосда хайрлашади. Бу қилган яхши иши туфайли Раскольников жамиятга, қисқа муддат бўлса-да, қўшила олади. Бироқ хонадонида онаси ва синглисини учратиб, тўсатдан уларнинг севгиси учун «ўлик» эканини англаб етади ва уларни уйидан ҳайдаб чиқаради. У яна ёлғиз, аммо унга ўхшаб «чегара чизиғи»ни хатлаб ўтган Соня билан яқинлашишга умиди бор эди.

Раскольниковнинг яқинларига Разумихин ғамхўрлик қилади, у чиройли Дуняга ошиқ бўлиб қолади. Бу орада хафа бўлган Лужин Дуняни танлашга мажбур қилади: ё у ёки акаси.

Баъзи танишларнинг шубҳаларини йўқотиш учун ўлдирилган кампирга гаровга қолдирилган нарсалар тақдирини билиш баҳонасида Раскольников кампирнинг ўлдирилиши бўйича тергов олиб бораётган Порфирий Петрович билан учрашишни сўрайди. Петрович Раскольниковнинг яқинда газетада эълон қилинган жиноятчилик ҳақида ёзган мақоласини эслайди ва муаллифдан «икки тоифадаги одамлар» ҳақидаги «назариясини» тушунтириб беришини сўрайди. Аниқланишича, «қуйи табақа» одамлар ўз турларини кўпайтириш учун шунчаки материалдир, айнан улар учун қатъий ахлоқий қонунлар керак ва улар итоаткор бўлиши керак. Булар «титроқ мавжудотлар»дир. «Юқори табақа» одамлар эса бошқача табиатга эга бўлиб, ҳатто «қуйи» кўпчилик учун илгари ўрнатилган ахлоқий меъёрларни босиб ўтишга ҳақли, масалан, керак бўлса, бировнинг қонини тўкиши мумкин. Ушбу «жиноятчилар» кейинчалик «янги қонун чиқарувчилар»га айланади. Ақлли ва зеҳни ўткир Порфирий Раскольниковда янги Наполеон деб даъво қилса бўладиган мафкуравий қотилни кўради. Бироқ терговчи Родионга қарши ҳеч қандай далилга эга эмас – ва у йигитдаги меҳр табиати, ақл хатоларини енгиб ўтиб, уни ўз қилмишларига иқрор бўлишига олиб келишига умид қилиб, қўйиб юборади.

Дунянинг ортидан Санкт-Петербургга келган, яқинда вафот этган рафиқасининг ўлимида айбдор бўлган Свидригайлов Раскольников билан учрашади ва уларнинг «лойи бир жойдан олинган»ини сезади. Родион синглисини хафа қилган бу инсондан қанчалик жирканмасин, унинг содир этган жиноятларига қарамай, ҳаётдан завқ олиб яшаш қобилиятига эга экани Родионнинг эътиборини тортади.

Лужин хасислик қилиб, Дуняни онаси билан бирга жойлаштирган арзон хоналардан бирида эътиборга молик воқеа содир бўлади. Лужинни Раскольников ва Соняга туҳмат қилишда айблашмоқда. Раскольников гўёки бечора онаси уни ўқиши учун фидокорона йиғиб жўнатган пулни Соняга «хизматлари» учун берган эмиш. Қариндошлар йигитнинг поклиги ва олийжаноблигига ишонади ҳамда Сонянинг тақдирига ҳамдардлик билдиради. Шармандаларча қувғин қилинган Лужин опаси ва онаси олдида Раскольниковни шарманда қилиш йўлини изламоқда.

Раскольников бу орада яқинларидан яна бегонасираш аломатини ҳис қилиб, Сонянинг олдига келади. Инжилдаги «зино қилма» амрини бузган бу аёлни чидаб бўлмас ёлғизликдан қутулиш учун нажот деб билади. Аммо Соня ёлғизлик аламини билмас эди. У, суҳбатдошидан фарқли ўлароқ, бошқаларни ўзи учун эмас, ўзини бошқалар (уйдаги оч опа-сингиллари) учун қурбон қилган эди. Яқинларига бўлган севги ва ҳамдардлик, Худонинг марҳаматига ишониш уни ҳеч қачон тарк этмади. У ҳаётида ҳам мўъжиза содир бўлишига умид қилиб, Родионга Исо томонидан Лазарь тирилтирилиши ҳақидаги Инжил оятларини ўқиб беради. Родион эса «бутун чумоли уяси» устидан ҳокимият ўрнатиш ҳақидаги «наполеонча» ғояси билан қизни ўзига жалб қила олмайди.

Фош бўлиш истаги ва қўрқувидан қийналган Раскольников гаровга қўйган нарсаси ҳақида қайғураётгандай яна Порфирийнинг олдига келади. Жиноятчиларнинг психологияси ҳақидаги мавҳум суҳбат охир-оқибат йигитни асабий тушкунликка олиб келади ва у ўзини терговчига деярли топширади. Лекин уни кампирни ўлдиришда айбланган бўёқчи Миколка кутилмаганда жиноятни тан олгани сақлаб қолади.

Мармеладовларнинг хонасида хотирлаш маросими ўтказилади; маросим давомида Катерина Ивановна уй эгасини ҳақорат қилади. У болалари билан дарҳол чиқиб кетишини айтади. Тўсатдан ўша уйда яшайдиган Лужин келиб қолади ва Соняни юз рубль пул ўғирлашда айблайди. Қизнинг «айби» исботланади: пул пешбандининг чўнтагидан топилади. Соня атрофидаги одамлар назарида фоҳишадан ташқари энди ўғри ҳам бўлиб кўринади. Аммо тўсатдан Лужиннинг ўзи пулни Сонянинг чўнтагига жимгина солиб қўйганини кўрган гувоҳ топилади. Туҳматчи шарманда бўлади ва Раскольников Лужиннинг қилмиши сабабларини тингловчиларга тушунтиради: у Дуня олдида акаси ва Соняни камситиб, келинни ўзига қайтаришга умид қилмоқда эди.

Родион ва Соня хонадонга боради, у ерда йигит қизга кампир ва Лизаветани ўлдирганини айтиб беради. Қиз Родионга айбни ихтиёрий равишда тан олиш ва машаққатли меҳнат эвазига гуноҳларини ювишни таклиф этади. Бироқ Раскольников виждон ва инсон севгисига муҳтож бўлган «қалтироқ жонзот»га айланганидан афсусланади. «Мен ҳали курашаман» деб, Сонянинг таклифига кўнмайди.

Бу орада Катерина Ивановна болалари билан кўчада қолган. У томоқдан қон келиши оқибатида вафот этади. Шу ерда ҳозир бўлган Свидригайлов дафн маросими учун пул тўлаш ҳамда болалар ва Соняни таъминлаш мажбуриятини олади.

Уйга қайтган Раскольников у ерда Порфирийни учратади, у йигитни айбини тан олиши кераклигига ишонтиради: «ахлоқий қонуннинг мутлақлигини инкор этувчи ‘назария’ ўз асирини ҳаётнинг ягона манбаи бўлган инсоният яратувчиси Худони рад этиш йўли билан ўлимга маҳкум қилади», дейди.

Айни пайтда, Раскольников жиноятга иқрор бўлишидан олдин оиласи ва Соня билан хайрлашади. У ҳанузгача «назария» тўғрилигига ишонади ва ўзига нисбатан нафратга тўлиб боради. Бироқ Сонянинг қистови билан одамлар олдида тавба қилиб, ер ўпади.

Якун. Раскольников Сибирда, қамоқхонада. Онаси қайғудан вафот этади, Дуня Разумихинга турмушга чиқади. Свидригайлов эса Дунянинг унга нисбатан нафрати сабаб ўзини ўлдиради. Соня Раскольниковга яқин жойга кўчиб келиб жойлашади, қаҳрамоннинг ғамгинлиги ва бефарқлигига сабр билан чидаб, ундан хабар олиб туради. Ажратиш бу ерда ҳам давом этмоқда: оддий халқ вакиллари бўлган маҳкумлар уни «худосиз» сифатида ёмон кўради. Соняга эса, аксинча, юмшоқлик ва севги билан муносабатда бўлишади. Қамоқхонадаги касалхонада бир марта Родион қиёматни эслатувчи туш кўради: одамлар ичида яшайдиган сирли қуртлар ҳар бир одамни ўзининг ҳақлигига ва бошқаларнинг ҳақиқатларига муросасиз муносабатда бўлишга мажбур қилади. Ниҳоят, унга ақлнинг мағрурлиги низо ва ўлимга, қалбнинг камтарлиги эса севги ва ҳаётнинг тўлиқлигига олиб бориши маълум бўлади. Унда Соняга нисбатан чексиз севги уйғонади. Раскольников «янги ҳаётга тирилиш» остонасида Инжилни қўлига олади...

Таҳлил

Психологик синов: жиноий онг

Романнинг энг муҳим хусусиятларидан бири қаҳрамонлар психологиясининг чуқурлашишидир. Бунда ички дунё ҳам ташқи дунё каби муҳимдир. Қаҳрамонлар тавсифи ва ички диалоглар инсон психологиясига нисбатан янги ёндашувни очиб беради. Ҳикоядаги бош қаҳрамон – Санкт-Петербургдаги кичкина хонадонда яшовчи собиқ талаба Родион Романович Раскольников. У катта ютуқларга эришаман деб ўйлайди, аммо ички бахтсизлик имкониятларини ишга солишига халақит беради.

Ахлоқий савол туғилади: нодон ва жирканч одамнинг ўлдирилиши, агар мақсад эзгу бўлса, ахлоқан қораланиши мумкинми? Раскольниковнинг фикрича, барча устун одамлар мақсадига эришиш учун қотиллик қилади, бу инсоният учун катта ютуқдир. Ўша одамлардан бири эканига ишонган ҳолда Раскольников кампирни (жуда катта фоизлар билан қарз берадиган ва меҳрибон синглисига ҳам ёмон муносабатда бўлган шахсни) ўлдириш унга имкониятларини очиб бериш учун воситаларни олишга имкон беради деб ҳисоблайди. Унинг ўйлашича, бу ноқонуний бўлса ҳам, ахлоқан қораланмаслиги керак.

Раскольников қотилликни режалаштиришга тайёрланишидаги энг катта ташвишларидан бири келажакда унга етказилиши мумкин бўлган психологик таъсирдир. Достоевский қаҳрамоннинг психологик томонини фавқулодда моҳир усулда кўрсатади, ҳатто собиқ талабанинг қотиллигини ҳамда ундан кейин пушаймон бўлишини ўзида пайдо бўлган касаллик деб билади. Кампирни ўлдиргандан сўнг Раскольников носоғлом ҳолатга киради. Романни ўқиган одам худди шу ҳолатни бошидан кечиради, ўқувчи қотил бошидан кечирадиган сон-саноқсиз тафсилотларга шўнғиб кетади.

Жазосиз жиноят борми?

Романнинг асосий мавзуларидан бири шундаки, жиноятчи ўзини жиноят содир қилиш учун маънавий асосга эга деб ҳисобласа ва далилларни яширишга қодир бўлса, барибир жазосини оладими? Раскольников содир этган жинояти учун ўзини айбдор ҳис қилмаса-да, жамият унга маънавий босим ўтказмоқда. Қотилликдан кейин синглиси ва онасининг Санкт-Петербургда бўлиши марказий қаҳрамонни ҳаддан ташқари безовта қилади.

Унинг оиласидаги аёллар жуда диндор ва у уларни жуда яхши кўради. Уларнинг жиноятни билишлари эҳтимоли Раскольников учун доимий ташвишдир. Достоевский шуни кўрсатадики, ахлоқ шахснинг абсолют ўзига хос нарсаси бўлса ҳам, у инсоний муносабатларнинг энг самимий доираларига ҳам таъсир кўрсатишга қодир. Севимли инсоннинг кўнглини оғритиб қўйиш эҳтимоли – қарор қабул қилишда довга тикилган нарса.

Яна бир муҳим жиҳат шундаки, Раскольников қотиллик учун ўзини айбдор ҳис қилмасини таъкидлайди, шунинг учун қамоқда бўлса ҳам жазодан қочишга ҳаракат қилади. Бироқ унинг хатти-ҳаракатлари ва безовталаниши бунинг аксини билдиради. Охир-оқибат Раскольников жиноят содир этилганидан кейин биринчи сониядан бошлаб ўзига жазо талаб қилаётгандай туюлади. У ўғирланган мулкдан фойдаланмайди ва телба ҳолатига тушиб қолади. Ҳакам олдига келганда ғазаби ва провокациялари унга хиёнат қилади. Бу ўқувчини Раскольниковнинг чинакам истаги кашф этилиб, жазоланиши кераклиги ҳақида ўйлантиради.

Бошқалар

Ички низоларга қўшимча равишда, кўплаб иккинчи даражали персонажлар қаҳрамон ва муаллиф томонидан берилган саволларни чуқурлаштиришга ёрдам беради. Оиласи, дўсти Разумихин ва Соня Мармеладова билан биргаликда бош қаҳрамонни қўллаб-қувватлайди. Ҳикоядаги ҳамма нарса мураккаб бўлгани учун бу персонажлар турли жиҳатларни ўз ичига олади ва асосий қаҳрамонни руҳий жиҳатдан азоблаш учун жавобгар бўлади. Яна бир асос полиция тергови учун масъул бўлган Порфирий ва Замётов томонидан ҳосил қилинади. Порфирий Раскольниковга бир неча бор дуч келади, лекин у гумондор эканини ошкор қилмайди. Психологик зўриқиш икки персонажнинг диалог ичига олади, охир-оқибат Порфирий бош қаҳрамонни норасмий равишда айблайди.

Раскольниковнинг синглисига бой даъвогарлар: Пётр Петрович Лужин ва Аркадий Иванович Свидригайлов асарда қаҳрамоннинг ички оламини очиб берувчи яна иккита белгидир. Ҳар бири ўз йўлида ёш аёлни бўйсундиришга ҳаракат қилади. Бу персонажлар қайсидир маънода синглисини ҳимоя қиладиган собиқ талаба билан тўқнашади. Барча персонажлар Раскольниковга бирон-бир тарзда боғлиқ бўлса ҳам, улар бош қаҳрамон тарихининг ҳикоядаги қиссавий вазифани бажариш учунгина мавжуд эмас, балки инсоний муносабатларга ҳам, романнинг ўзига ҳам чуқурроқ кириб боришимизга имкон берувчи деталлардир. Ҳар бир персонаж, марказий ҳикоядан қатъий назар, ўз ўрнига эга. Достоевский қаҳрамонлари томонидан яратилган жисмоний ва ахлоқий тавсиф улар атрофида кичик олам яратишга ёрдам беради. Кўпгина суҳбатлар ажаблантиради, персонажлар мустақил ҳаракат қилади ва улардан ўқувчи кутган нарсани олмайди.

Буларнинг барчаси Достоевскийнинг романини бадиий адабиётнинг энг яхши асарларидан бирига айлантиради. Китобнинг фалсафий мазмуни воқеага янада кўпроқ қиймат қўшади, бу эса ўз-ўзидан жуда ажабланарли. Шундай қилиб, роман жамиятга катта саволларни етказиш воситасидир. Достоевский бунга пухта ҳикоя қилиш қобилияти туфайли эришади. Айнан шу орқали қаҳрамонлар шу қадар жонли ва мустақил равишда ўзаро боғланиб, ҳикояни равон ва ўқувчини ўзига жалб қиладиган ҳолатда намойиш этади. Шундай қилиб, яхши тузилишга эга бўлган ҳолда, Жиноят ва жазо роман-эссега айланади.

Фёдор Достоевский: реализм ва экзистециализм

Фёдор Достоевскийнинг ҳикояси сценарий, вазият ва персонажларнинг тавсифида батафсил маълумотга эга. Ушбу тавсиф муаллифнинг романларига ҳақиқий оҳанг беради. Достоевский романларида ҳикояларга кўпроқ реализм беришга ёрдам берадиган турли шахсий тажрибалардан фойдаланади, бу эса асарга ярим автобиографик ранглар беради. Дарҳақиқат, ёзувчи подшоҳга қарши фитна уюштирганликда айбланиб, 1849 йилда қамоққа олинган. У Сибирга сургун қилинган ва кейин ҳозирги Қозоғистонга юборилган, у ерда беш йил яшаган. Бу даврда у қотиллар ва бошқа жиноятчилар билан мулоқотда бўлган. Унинг мажбурий меҳнат ва бошқа маҳбуслар билан алоқалар соҳасидаги тажрибаси «Жиноят ва жазо» романига асос бўлди.

Достоевский асаридаги қаҳрамонларнинг ички диалоглари ва ўз-ўзини таҳлил қилиши унга экзистециалистик характер беради. Ички ҳаёт тўлиқ таъсир кўрсатадиган ушбу қиссавий шакл ХХ аср бошларида деярли барча буюк ёзувчилар томонидан қабул қилинган. Достоевский бу жанрда кашшоф бўлган. «Жиноят ва жазо» асари, асар сюжети яратилишида қаҳрамонларнинг ўз-ўзини таҳлил қилиши ишлатилишининг ажойиб намунасидир.

Хулоса

Фёдор Достоевский психологик жиҳатдан қийин, фалсафий жиҳатдан етук роман яратди, унда, бошқа детективлардан фарқли ўлароқ, бошланишданоқ жиноят ва жиноятчи аниқ, қолган ҳамма нарса – жазо. Жазо расмий эмас (қаҳрамон унга фақат асар сўнгида келади), руҳий. Родион Раскольников, бош қаҳрамон – меҳрибон қалбга эга инсон. У охирги пулини, агар керак бўлса, нотаниш одамга беришга тайёр. Бироқ бу ёрқин одам даҳшатли ишга – қотилликка қўл урди. Аввалига у айбини тан олмайди, гўё нима учун бундай жиноят содир этганини билмайди. Аммо охир-оқибат у кампир «битми ёки одам» эканини тушуниш учун буни қилганини тан олади. Оддий қилиб айтганда, у қотилликдан олти ой олдин ёзган жиноят тўғрисидаги назариясини синаб кўриш ва исботлашни хоҳлади.

Такрорлайман, роман жуда қийин, лекин бунга эътибор бериш ва ундан ўзингиз учун фойдали нарсаларни олиш керак. Фёдор Достоевский ҳар бир қаҳрамон ички дунёсининг том маънода авра-астарини ағдариб, ҳатто билимли ақлнинг ҳам қарама-қаршиликларини очиб беради. Фикрлаш соддалиги ҳар доим ҳам ишонувчанликни англатмаслигини, инсондаги яхши табиат унда ёмонлик йўқлигининг белгиси эмаслигини кўрсатиб беради.

Ҳар доим долзарб бўлиб қоладиган муаммо инсоннинг ички курашидир. Кимдир учун у умр бўйи давом этиши мумкин, кимдир кутилмаган тарзда «даво» топади. Ҳис-туйғулар, фикр кучи, ҳиссиётлар, руҳий изтироб, онгнинг мўртлиги – бу китобнинг мазмуни. Мутолаа жараёнида зўриқиш ва ҳаяжонланиш бошидан охиригача сизга ҳамроҳ бўлади.

Қизиқарли фактлар

- Достоевский роман иқрор сифатида ўқилишини истаган. Аммо кейин у бош қаҳрамон психикасининг жирканч кўчаларига чуқурроқ кириб бориш учун ҳикоячи «овози»га ўтишга қарор қилган;

- Роман асосида дунё бўйича 25 дан ортиқ фильм суратга олинган;

- Достоевскийнинг дастлабки лойиҳаларидан бирига кўра, Раскольников роман охирида жонига қасд қилиши мумкин эди. Бироқ охирги талқинда Родион Раскольников тирик қолади ва оғир меҳнатга ҳукм этилади;

- «Ғарб виждони» Альбер Камю ўзини Фёдор Достоевскийнинг шогирди деб ҳисоблаган ва унинг китоблари «биз билган, лекин тан олишдан бош тортадиган нарсаларгни ўргатади» деган эди.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.