2025 йил 25–26 июнь кунлари Голландиянинг Гаага шаҳрида навбатдаги НАТО саммити бўлиб ўтди. Саммит расмий ҳужжатлардан ташқари, гўё бутунлай битта инсон — АҚШ президенти Дональд Трамп учун ташкиллаштирилгандек таассурот қолдирди. Ҳатто, айрим экспертлар бу саммитни “Трамп саммити” деб атай бошлади.
Қуйидаги мақолада НАТО саммити доирасида кўтарилган мавзулар ва муҳим қарорлар ҳақида сўз юритилади.
Мудофаа харажатларни 5 фоизга ошириш
Саммитда қабул қилинган энг муҳим қарорлардан бири — НАТОга аъзо давлатларнинг 2035 йилгача мудофаа ва хавфсизлик харажатлари учун ҳар йили ажратиладиган ялпи ички маҳсулот (ЯИМ)нинг фоизини 3,5 фоиздан 5 фоизга кўтариш мажбуриятини олиши бўлди.
Келишувга кўра, Альянсга аъзо давлатлар келаси 10 йил давомида мудофаа харажатларини 5 фоизгача оширади. 2035 йилга бориб ҳар бир аъзо давлат ялпи ички маҳсулотининг камида 3,5 фоизини асосий мудофаа харажатларига, шунингдек, хавфсизлик инфратузилмасига тегишли инвестицияларга эса энг кўпи билан 1,5 фоизини йўналтиради.
Маълумки, АҚШ президенти Дональд Трамп ўзининг биринчи президентлик даври (2017—2021)дан буён НАТО давлатлари мудофаа харажатларини ошириши кераклигини бот-бот гапириб келади.
Трамп иккинчи бор президентликка сайлангач, унинг администрацияси Европа давлатлари Қўшма Штатларга ҳаддан зиёд боғланиб қолганини айтиб, минтақа энди ўз хавфсизлиги учун ўзи маблағ ажратиши кераклигини билдирган эди. Ҳатто, Америка Европадаги ҳарбийлари сонини кескин қисқартириш масаласини кўтарганди.
Шу туфайли НАТО бош котиби Марк Рутте Гаагадаги саммитга қадар бир неча ой давомида Альянсга аъзо барча давлатларни АҚШ талаб қилаётган 5 фоизлик мажбуриятга кўндириш учун ҳаракат қилди.
Лекин Испания бош вазири Педро Санчес мамлакати бундай мажбуриятни зиммасига олишни қатъиян рад этишини эълон қилди. Саммит бошланишидан бир неча кун олдин бу кичик можарога ечим топилди. Натижада якуний декларация матни ўзгартирилди ва бу Испанияни 5 фоизлик мажбуриятдан озод қилди.
Дональд Трамп эса матбуот анжуманида кескин баёнотлар билан чиқди. У Испанияни “тўлашдан бош тортаётган ягона давлат”, деб атади. “Улар шармандали иш қилишди деб ҳисоблайман”, деди Трамп.
Шу билан бирга, Трамп агар Испания муросага келмаса, АҚШ бунга савдо битимлари бўйича музокараларда тарифларни ошириш орқали жавоб беришини айтиб таҳдид қилди.
Умуман олганда, НАТОга аъзо давлатларнинг ЯИМ ҳисобидан мудофаа ва хавфсизлик учун ажратадиган харажатларини 5 фоизга ошириши — бу АҚШнинг талабига мос тушди ва Трамп учун муҳим сиёсий ғалаба бўлди.
Трамп бу орқали АҚШнинг молиявий юкини европаликлар билан бўлишиш масаласида ўз позициясини яна бир бор кучайтирди. Аммо бу мажбуриятлар Украинадаги уруш манзарасида берилганига эътибор қаратилса, асосий эътибор Россиядан хавфсизликни таъминлаш эмас, Трампнинг ички сиёсий позициясини мустаҳкамлаш бўлгандек таассурот қолдиради.
Скоукрофт стратегия ва хавфсизлик маркази катта илмий ходими ҳамда АҚШ мудофаа вазирлигининг Европа ва НАТО сиёсати бўйича собиқ ўринбосари — Ян Бжезинский харажатларни ошириш бўйича қуйидагича фикр билдириб ўтган:
“НАТО давлат раҳбарларининг ҳар йили ялпи ички маҳсулотнинг камида 5 фоизини ъмудофаа эҳтиёжлари ҳамда мудофаа ва хавфсизлик билан боғлиқ харажатлар учунъ ажратиш мажбурияти, айниқса, Европа давлатларининг ҳарбий салоҳиятини сезиларли даражада оширишни ваъда қилмоқда. Ушбу ваъданинг бажарилиши НАТОнинг Россия тажовузини жиловлаш бўйича янги минтақавий мудофаа режалари ҳаётга татбиқ этилишида ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бу АҚШ президенти Дональд Трамп ва бутун Альянс учун яққол ютуқ бўлди.
Бироқ АҚШнинг Европа хавфсизлигига келажакдаги содиқлиги борасида аниқ тушунча берилмади. АҚШ саммит якунида қабул қилинган коммюнике (яъни расмий баёнот)даги ъВашингтон шартномасининг 5-моддасида мустаҳкамланган коллектив мудофаани таъминлаш борасидаги сўнмас садоқатъ ифодаларига рози бўлган бўлса-да, Трамп Американинг Европадаги ҳарбий кучлар позицияси бўйича келажак режалари ҳақида деярли ҳеч нарса айтмади.
Унинг январь ойида инаугурациясидан бери маъмурияти АҚШнинг Европадаги қўшинлари сонини камайтириш ва эътиборни Индо—Тинч океани минтақаси ҳамда Ғарбий яримшарга қаратиш нияти борлигини бир неча бор маълум қилган. Бундай катта қисқартиш НАТОнинг янги минтақавий мудофаа режаларининг асосини ташкил этувчи иттифоқчи кучлар мажбуриятларининг тақсимланишига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин”, деган мутахассис.
“Трамп саммити”
Гаагадаги саммитдан олдинроқ АҚШ давлат котиби Марко Рубио НАТОга аъзо давлатларининг ҳар йили ўтказиладиган учрашувини “Трамп саммити” деб аташни таклиф қилган эди.
Марко Рубио ҳақ бўлиб чиқди. Гаагадаги тадбир бир неча ой давомида ниҳоятда пухта тайёрланган бўлса-да, гўё ягона мақсад — АҚШ президенти Дональд Трампни мамнун қилишга қаратилгандек таассурот қолдирди.
Айниқса, НАТОга аъзо давлатларнинг ЯИМ ҳисобидан мудофаа ва хавфсизлик учун ажратадиган харажатларини 5 фоизга ошириш қарори — АҚШ президентини бағоят хурсанд қилди. Ҳатто, Трамп саммит натижаларидан жуда мамнун эканини яширмади.
НАТО бош котиби Марк Рутте Америка раҳбарини мақтовларга кўмиб ташлади. НАТО етакчилари йиғилиши арафасида АҚШ президенти бош котиб юборган шахсий хабарни оммага кўрсатди.
Унда бош котиб Трампга “азизим Дональд” деб мурожаат қилиб, шундай ёзган эди: “Сиз ўн йиллаб ҳеч бир америкалик президентга насиб этмаган ютуқларга эришасиз”.
Албатта, Европа мамлакатлари бундай мулозамат билан Трампнинг кўнглини олиш, НАТОга нисбатан салбий муносабатини юмшатиш ва Қўшма Штатларнинг трансатлантик хавфсизликдаги ўрнини сақлаб қолишга ҳаракат қилган бўлиши мумкин.
Украина масаласи
Гаагадаги саммит айнан Россиянинг Украинага нисбатан уруш ҳаракатларини кучайтирган бир паллага тўғри келди. Шунга қарамай, саммитда Украина масаласи иккинчи даражага туширилди. Зеленский фақат расмий тадбирларга таклиф қилинди, умумий сессияларда эса етакчи ролга эга бўла олмади. НАТОнинг янги Россияга қарши стратегияси эса АҚШ босими остида кечиктирилди.
Бу галдаги НАТО саммитида Украина борасида шов-шувли баёнотлар янграмади. Аммо саммитнинг якуний натижалари Киев кутганидан анча ижобий бўлиб чиқди. Яъни Украина амалда НАТО бюджетига киритилди.
Гап шундаки, Европа давлатлари Украинага ажратаётган ҳарбий ёрдам ва мудофаа салоҳиятини ошириш учун қилаётган харажатларини эндиликда НАТО ҳисобидан амалга оширилади.
Бу эса Киевга назарий жиҳатдан Россиянинг унга қарши олиб бораётган урушини молиялаштиришда муҳим молиявий таянч манбасига эга бўлиш имконини беради.
Украина учун иккинчи ютуқ — бу якуний коммюнике жуда қисқа бўлса-да, шунга қарамай унда НАТОнинг Украинани қўллаб-қувватлашга содиқлиги яна бир бор тасдиқлангани бўлди.
Бундан ташқари, НАТО коммюникесида Россия бевосита “узоқ муддатли таҳдид” сифатида кўрсатилди.
Сиёсатшунос Мухтор Назиров бу масалада ўз фикрини “Дарё” журналистига билдирар экан, бу қарор Россия умумий Европа учун таҳдид сифатида кўрилаётганини англатишини айтиб ўтди.
“НАТО давлатлари ва Украинанинг ютуғи — Россияни Европа учун асосий хавф манбаи сифатида эътироф этилиши бўлди. Назаримда, Европа мамлакатларининг ҳарбий харажатларни ошириши, қуролланиш ва ҳарбий техникаларни стандартлаштириш аслида кимга қарши қаратилгани ойдинлашди. Яъни Европа мамлакатларида ъРоссия стратегик хавф ва уни тийиб туриш учун қуролланиш заруръ, деган қараш шаклланди.
Бу ерда Дональд Трамп томонидан Европа мамлакатларига маълум ён беришлар бор. Чунки у Путин билан келишиш мумкинлигини бот-бот айтиб келаётган эди. Лекин шунга қарамай, у якуний коммюникега имзо чекди”, деди у.
Зеленский ва Трамп учрашуви
Трамп 25 июнь куни НАТОнинг Гаагадаги саммитидан сўнг Украина президенти Владимир Зеленский билан учрашди. Трампнинг айтишича, улар Россия ва Украина ўртасида ўт очишни тўхтатиш масаласини муҳокама қилмаган. Фақат вазият қандайлигини билган.
“Учрашувдан шуни англадимки, Зеленский урушнинг тугашини истайди. Мен эса Путин билан гаплашишим керак. Уни якунлай оламизми — кўрамиз. Ўтган ҳафтада қарийб етти минг украиналик ва россиялик ҳарбий ҳалок бўлгани ҳақиқатан даҳшат”, деган Трамп.
Зеленский эса Трамп билан Украина шаҳарларини ҳимоя қилиш учун Патриот ҳаво мудофаа тизимларини харид қилиш ва дронларни биргаликда ишлаб чиқариш имкониятини муҳокама қилганини билдирган. Шунингдек, у Трампга Истанбулда Россия делегацияси билан бўлиб ўтган музокаралар, асирлар ва ҳалок бўлганлар алмашинуви ҳақида маълумот берган.
“Биз жанг майдонидаги вазиятни муҳокама қилдик. Путин аниқ ғалаба қозонмайди. Президентга бу ерда рўй бераётган воқеалар ҳақида фактларни тақдим этдим”, деган Зеленский.
Мухтор Назиров Зеленский ва Трамп учрашувини шарҳлар экан, бундай мулоқот орқали Украина АҚШни яна воситачи ролига қайтармоқчи эканини таъкидлади.
“Украина бундай учрашувлар билан Трампни ъўйингаъ қайтармоқчи. Боиси, охирги вақтларда Трамп томонлар музокара ўтказишни истамаётганини айтиб, воситачилик позициясидан чекинган эди. Лекин кечаги Америка етакчисининг сўзларидан англаш мумкин-ки, у Украина тинчликка интилаётганини тушунган. Трамп Путин билан яна бир бор гаплашиб кўришини айтди. Энди у Путиндан ҳам шундай позиция кутади.
Ҳозир Дональд Трампда Эронга зарба берилганидан сўнг унда кўтаринки руҳ мавжуд. Чунки у ўзини дунёга кўрсатиб қўйди. Агар Россия музокарага интилмаса, Қўшма Штатлар Украинага маълум бир турдаги қурол етказиб бериши ёки Москвага қарши иқтисодий санкциялар жорий қилиши мумкин”, дейди сиёсатшунос.
Дарҳақиқат, Гаагадаги Трампнинг чиқишларида Путинга нисбатан риторика анча кескинроқ бўлди, Зеленскийга нисбатан эса бундай оҳанг кузатилмади. АҚШ президенти Владимир Путинни “йўлдан адашган одам” деб атади ва бошқа бир жойида эса “Владимир Путин урушни тугатиши керак”, дея гапирган.
Матбуот анжуманида BBC журналисти АҚШ президентига “АҚШ Украинага Патриот ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимларини сотишга тайёрми”, деб савол берди.
“Сиз ҳозир Украинада яшаяпсизми?”, деб сўради Трамп журналистдан.
“Эрим у ерда, мен эса болалар билан Варшавада яшаяпман. Бу унинг хоҳиши эди,” деб жавоб берди у.
“Эрингиз ҳозир ҳарбийда хизмат қиляптими?”, деди Трамп сезиларли даражада ҳаяжонланиб. Ижобий жавобни эшитгач, у шундай деди:
“Украина Патриот ракета тизимларига эга бўлишни жуда хоҳлайди. Биз уларнинг баъзиларини етказиб бера оламизми, кўрамиз. Уларни олиш жуда қийин. Бизнинг ўзимизга ҳам улар керак. Уларни Исроилга ҳам етказмоқдамиз ва улар жуда самарали. Сизга катта омад тилайман. Эрингизга салом айтинг”
Патриот ҳаво мудофаа тизими — дунёдаги энг илғор тизимлардан бири ҳисобланади. Киев Америкадан бепул эмас, балки Европа ҳамкорлари ёрдамида харид қилишни истаётган қуроллар рўйхатига киради. Зеленский бир неча ҳафта олдин АҚШга керакли техника рўйхати юборилганини айтган эди. Аммо Вашингтон Украина раҳбарининг сўровига ҳеч қандай жавоб бермади.
Бир сўз билан айтганда, ушбу саммит Альянснинг барча аъзолари ташкилот ичидаги энг кучли аъзо ҳисобланмиш АҚШнинг сиёсий иродасига қарамлигини ва фақат муроса асосида у билан келишиш мумкинлигини намойиш этди.
Изоҳ (0)