Ўзбекистон маълумотларни локал сақлаш талаби сабаб йилига 4,5 млрд долларгача йўқотмоқда — таҳлил

“Шахсга доир маълумотлар тўғрисида”ги қонуннинг 27¹-моддаси Ўзбекистон иқтисодиётига катта миқдорда зарар келтирмоқда. Бу ҳақда Котиб AI Research амалга оширган таҳлилда маълум қилинган.

Таҳлилда Марказий Осиё давлатлари орасида ҳалигача PayPal ишламаётган ягона мамлакат Ўзбекистон экани урғуланган. Бунга сабаб сифатида юқоридаги қонуннинг 27¹-моддаси кўрсатилган. Мазкур моддага асосан Ўзбекистон фуқароларининг шахсий маълумотлари мамлакат ҳудудида сақланиши шарт. Бу дегани халқаро компаниялар республикада фаолият юритиши бир неча талабларни бажариши керак. Яъни улар мамлакат ҳудудида дата-марказ қуриши, махсус алоқа инфратузилмасини яратиши, маҳаллий жамоа ва сертификатлашувни йўлга қўйиши зарур. Бу ишлар ўнлаб миллион доллар харажат талаб қилади.

“Ўзбекистон бозори ҳали жуда кичик бўлгани учун кўп компаниялар шунчаки кирмасликни маъқул кўрмоқда. Бу нафақат қулайликни, балки пулни ҳам йўқотиш демакдир. PayPal фаолият юритмаётгани учун ўтган беш йилда мамлакат камида 1,8 миллиард долларлик даромадни қўлдан бой берди. Маълумотларни локал сақлаш талаби сабаб Ўзбекистон ҳар йили 3,2–4,5 миллиард доллар йўқотмоқда. Бу ялпи ички маҳсулотнинг 4–5,7 фоизини ташкил этади. Мазкур тартиб айниқса, электрон тижорат (e-commerce), банклар, IT, стартаплар ва финтех каби соҳаларга энг кўп зарар келтиряпти”, дейилади таҳлилда.

Котиб AI Research қонундаги битта номукаммал модда туфайли кўплаб халқаро инвестициялар йўқотаётганига эътибор қаратган. Масалан, PayPal, Stripe, Netflix, Spotify, Амазон Web Serviceс ва Microsoft Azure каби йирик компаниялар мамлакат бозорига кирмаяпти. Google Pay ва Apple Pay эса тўлиқ ишламайди.

Ўрганишда қайд этилишича, биргина модда Ўзбекистонда финтех, IT ва стартаплар ривожини чеклаяпти, электрон тўловлар, қатор сервисларсиз экспорт имкониятлари камаймоқда. Сунъий интеллект ва рақамли хизматлардаги ўсиш суръатлари пасаймоқда.

“Халқаро тўлов тизимларисиз йилига 500–800 миллион доллар бой бериляпти. Агар рақамли тўловлар тўлиқ ишласа, мамлакат ялпи ичики маҳсулоти миллиардлаб долларга ўсиши мумкин”, дейилади таҳлилда.

Хулоса қилинишича, қонун Ўзбекистонда сунъий интеллект (AI) соҳаси ривожига тўсиқ бўлмоқда. Чунки кўплаб сунъий интеллект технологиялари — булутли серверлар, API ва халқаро платформаларга боғланган. Аммо қонун мазкур технологиялардан фойдаланишга йўл бермайди. Шу боис халқаро инвесторлар келмаяпти, стартаплар ривожлана олмаяпти ва рақамли бозор жойида қотиб қолган.

Ўзбекистон рақамли иқтисодиётда, булутли (cлоуд) технологияларни жорий этиш ва халқаро технологик компанияларни жалб қилишда қўшни давлатлардан анча ортда қолмоқда.

“Ғалати ва тушунарсиз қонун”

Ўзбекистонда 2021 йил 28 май куни “Шахсга доир маълумотлар тўғрисида”ги қонунни бузгани важи билан фаолияти чекланган Twitter тармоғи 2022 йил 1 августда блокдан чиқарилган. TikTok эса 2021 йил 26 июнда блокланиб, ҳалигача очилмади. Юқоридаги айблов билан Telegram, YouTube, Instagram, Facebook, “Одноклассники” фаолияти ҳам расман чекланган, бироқ жамоатчиликнинг кескин норозилиги сабаб блокдан чиқарилган.

Ўша пайтда сиёсатшунос Камолиддин Раббимов 27¹-моддасидаги талабни бирорта ижтимоий тармоқ бажармагани, лекин шунга қарамай айнан Twitter ёки TikTok блокда қолиб кетганига эътибор қаратганди.

“Модда бўйича кўрсатилган базаларни ҳеч ким олиб келгани йўқ, олиб келмайди ҳам. Чунки техник жиҳатдан бу имконсиз. Айтайлик, фақат ўзбекистонликларнинг бутун мулоқоти фақат битта серверда туришининг имкони йўқ. Яъни серверларни Ўзбекистонга олиб келиб бўлмайди. Чунки бир марта серверда ток ўчадиган бўлса, ундаги ҳамма информация кетади. Буни техник ва технологик, ҳуқуқий томонлари ҳам бор. Яъни ижтимоий тармоққа одамларни киришга ҳеч ким мажбурламаяпти”, деган мутахассис.

Олий Мажлис қонунчилик палатасининг собиқ депутати Расул Кушербаев ҳам мазкур моддадаги талабларни бирорта тармоқ бажармаса-да, нега икки хил талқин қилинаётгани, бир неча тармоқлар ишлаб, қолганлари блокда қолаётгани борасида фикрларини билдирган.

“Қонунга киритилган қўшимчани, яъни кейинчалик ижтимоий тармоқларни блоклашга асос бўлган моддани антиконституцион деб ҳисоблаганман ва бошқа депутатларга ҳам бунга овоз бермаслик керак деб айтганман. Ўша вақтда ҳар хил таъсирларнинг оқибатида бу қонун ўтиб кетган”, деган у.

Иқтисодчи Абдулла Абдуқодиров Ўзбекистонда ижтимоий тармоқларнинг блокланиши чет эллик инвесторларнинг республикага бўлган ишончини сўндиришини таъкидлаган.

“Бизда шахсий маълумотлар бўйича қонун бор. Афсуски, у Россия Федерациясидан кўчирилган. Уни жамоатчилик муҳокама қилмаган. Берилган таклифлар умуман ҳисобга олинмаган. У ғалати ва тушунарсиз қонун. Менимча, уни бекор қилиш керак. Чунки у ерда кўрсатилган нормаларнинг ҳеч қайси бирини ўзини ҳурмат қилган, бутун дунёда фаолият олиб бораётган ижтимоий тармоқлар–айтайлик Facebook, Twitter, TikTok ва бошқалар қабул қилмайди. Чунки Ўзбекистонда 35 миллион аҳоли бор. Уларнинг аудиториялари бир неча миллиард кишини қамраб олган”, дея фикр билдирган иқтисодчи.

Умуман олганда, қонун билан боғлиқ муҳокамалар у қабул қилинган кундан бери муҳокамада. Аммо қонундаги нотўғри ёки қўшимча киритилган деб айтилаётган модда ўзгартирилиши ёки унга қачон тўлиқ амал қилиниши номаълум.

Таҳлилларга қараганда, YouTube платформасининг Ўзбекистонда реклама даромадларидан фойдаланиш (монетизация) хизмати ёқилишига ҳам юқоридаги модда асосий тўсиқ ҳисобланади. Агар монетизация ёқилса, мамлакатда маҳаллий реклама бозори ҳажми сезиларли ошади. Даромадлар ва иш ўринлари кўпаяди. Масалан, 2024 йилда реклама бозори 2,1 трлн сўмни ташкил этган. Шундан 29 фоизи рақамли рекламага тўғри келган.