Халқаро валюта жамғармаси (ХВЖ) Ўзбекистон фискал ва монетар сиёсати бўйича таҳлил ва тавсияларини эълон қилди. Хулосаларда қатор муҳим иқтисодий масалаларга тўхталиб ўтилган.
Иқтисодий ўсиш ва инфляция
Жамғарма прогнозига кўра, жорий йилда мамлакат иқтисодий ўсиши 5,9 фоизни ташкил этиши мумкин. 2026 йилдаги кўрсаткич 5,8 фоиз атрофида барқарор бўлиши кутилмоқда.
ХВЖ 2025 йилда республикадаги умумий инфляция даражаси 8,4 фоизгача пасайиш кутилмаларини очиқлаган. Бунга 2024 йил майда оширилган энергия нархлари таъсирининг сусайиши, қатъий фискал ва монетар сиёсат инфляцион босимни камайтириши асосий омиллар сифатида келтирилган. Келаси 2026 йил якунида эса инфляция даражаси 6,5 фоизгача тушиши прогноз қилинган.
2027 йил охирига бориб, инфляция Марказий банк белгилаган 5 фоизлик мақсадли даражагача пасайиши кутилмоқда. Бунинг учун қуйидаги чоралар кўрилиши зарурлиги билдирилган:
- қатъий пул-кредит сиёсати;
- макропруденсиал сиёсатнинг кучайтирилиши;
- бюджет интизомини доимий сақлаш.
Аммо йиллик ўртача 5 фоизлик инфляцияга эришиш 2028 йилда рўй бериши прогноз қилинмоқда.
Нархлар пасайиши учун ҳукумат тузилмавий ўзгаришларни ҳам амалга ошириши муҳимлиги баён этилган. Жумладан, давлат корхоналарини ислоҳ қилиш ва хусусийлаштириш, меҳнат бозорини ривожлантириш, рақобатни ошириб, энергетика тарифларини либераллаштиришни якунлаш ва Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиш назарда тутилган.
Бюджет тақчиллиги, давлат қарзи ва олтин
ХВЖ 2025 йилда Ўзбекистонда бюджет тақчиллиги ялпи ички маҳсулотга нисбатан 5 фоиз даражасида сақланиб қолишини кутмоқда.
“Бу тақчиллик асосан сармояга оид импортлар (инвестиция учун келтирилган техника, ускуналар ва ҳоказо) ҳисобига юзага келади”, дейилади таҳлилда.
Жамғарма мамлакат олтин сотуви кўпайиши ҳисобига бошқа товар ва хизматлар экспорти пасайишини қоплай олишини қайд этган. Ўзбекистон олтин-валюта захиралари 2026 йил охирига бориб тахминан 9,2 ойлик импортни қоплай оладиган даражада бўлиши прогноз қилинган.
“2030 йилгача халқаро захиралар камида олти ойлик импортни қоплаш даражасида бўлиб қолади”, дея маълум қилинган ҳисоботда.
Жамғарма давлат йиллик ташқи қарз олиш лимитларига қатъий риоя қилиши лозимлигига алоҳида урғу берган.
“Қарз лимитларини ошириш — давлат қарзини кўпайтирибгина қолмай, бюджетга бўлган ишончни сусайтиради ва инфляцион босимни кучайтиради”, дея воқеликни таҳлил қилган манба.
Жамғармага Ўзбекистон ҳукумати вакиллари давлат харажатларини олтин нархи ўзгаришларига боғламаслик тарафдори эканини билдирган. Лекин бу ўзига хос мураккаб жараён сифатида баҳоланган. Чунки олтин нархи кўтарилганда кўпинча бошқа иқтисодий соҳалар заифлашади ва бу ҳолатда ҳукумат ёрдамига эҳтиёж кучаяди.
Таҳлилда бюджет харажатларини оптималлаштириш бўйича ҳам тавсиялар берилган. Аввало, давлат хизматчиларининг иш ҳақи харажатларини тартибга солиш муҳимлиги билдирилган. Шунингдек, рақобатсиз давлат харидларини қисқартириш ва Марказлаштирилган харид агентлигини ташкил этиш тавсия қилинган.
Солиқ сиёсатига доир тавсиялар
ХВЖ Ўзбекистонда солиқ тушумларининг ЯИМга нисбати пасайиб бораётганини қайд этган. Бу эса бюджет барқарорлигига таҳдид солади.
2025 йил бюджети янги солиқ имтиёзларини қўшмоқда ва мавжудларини узайтиришни назарда тутмоқда. Мазкур қарор солиқ базаси ўсишига тўсқинлик қилади. Таҳлилда солиқ базасини кенгайтириш зарурлиги ёзилган.
Жамғарма ҳисоб-китобларига кўра, мамлакатда акциз солиқларни оширилса, ЯИМ ҳажми 1,1 фоиз кўпаяди. Агар инвестицион чегирмаларни камайтирилиб, даромад солиғи имтиёзлари қайта кўриб чиқилса, яна 1,1 фоиз ўсиш бўлиши мумкин.
“Божсиз импорт имтиёзларини бекор қилиш ва янгиларини бермаслик ЯИМни 3,2 фоиз оширади”, дейилади ўрганиш хулосасида.
Жамғарма жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи ставкасини прогрессив қилишни ҳам тавсия этган. Бунда юқори даромадлилар кўпроқ солиқ тўлаши кераклиги назарда тутилган.
“2025–2030 Солиқ қўмитаси ислоҳот стратегиясини тез тасдиқлаши зарур. Яширин иқтисодиётига қарши курашиш стратегиясини қўллаб-қувватлаш муҳим. Бунда нақд пулсиз тўловларни рағбатлантириш катта аҳамиятга эга”, дея ўз тавсияларини берган жамғарма.
Пенсияга оид тавсиялар
ХВЖ Ўзбекистон пенсия тизимида ўрта муддатли барқарорликни таъминлаш учун ўзгартиришлар қилиш зарурлигини билдирган. Биринчи навбатда пенсия ёшини босқичма-босқич ошириш лозимлиги келтирилган. Шу билан бирга, ҳукуматга қуйидаги тавсиялар берилган:
- Автоматик нарх индексациясини жорий қилиш (яъни инфляцияга қараб пенсияни автоматик ошириш);
- Пенсия нафақаси миқдорини меҳнат фаолияти давомидаги ўртача даромад асосида ҳисоблаш;
- Айрим ташкилотлар учун белгиланган имтиёзли бадал ставкаларини босқичма-босқич бекор қилиш билан бир вақтда стандарт бадал ставкасини ошириш.
Жамғармага кўра, кексаликда камбағалликни камайтириш мақсадида бериладиган ҳар қандай ижтимоий нафақалар қатъий манзилли бўлиши лозим. Булар эҳтиёжмандликни баҳолаш асосида аниқланиб, давлат бюджетидан молиялаштирилиши ва такрорланишларнинг олдини олиш учун бошқа ижтимоий қўллаб-қувватлаш чоралари билан узвий боғлиқ ҳолда бошқарилиши керак.
Валюта бозори ҳақида
Халқаро валюта жамғармаси Ўзбекистон Марказий банкига валюта курсининг кенгроқ диапазонда ҳаракатланишига имкон беришни тавсия қилган. Жамғарма регуляторнинг валюта бозорига аралашувини икки асосий ҳолат билан чеклаш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайди.
Биринчидан, нейтралитет принципи асосида. Яъни Марказий банк сотиб олган олтин миқдорида валюта сотиши керак. Бу орқали пул массаси ортишининг олди олинади.
Иккинчидан, фавқулодда вазиятларда валюта бозорига аралашув чекланиши муҳим. Бунга мисол сифатида пандемиядан сўнг (2021 йил) ёки Россия-Украина уруши бошланишидаги (2022–2023 йиллар) ўзгарувчан даврларни келтириш мумкин.
“2024 йилда Марказий банк олтин харид қилган миқдорга тенг валюта сотмаган. Бу эса муқобил йўллар билан ортиқча пул массасини камайтиришга олиб келган. Мазкур ҳаракат қўшимча харажат ва сиёсий ноаниқлик яратади. Принципга йил давомида риоя қилиш пул массаси ошишидан сақлайди ва валюта курси мослашувчанлигини таъминлайди”, дейилади таҳлилда.
“Давлат банклари фаолияти самарасиз”
2023–2024 йилларда учта банк хусусийлаштирилганига қарамай, ҳали ҳам 9 та давлат банки тизимидаги активларнинг 65 фоизини эгаллаган. Давлат баъзи хусусий банкларда ҳам кичик улушларга эга. Хусусий банклар ҳам давлат дастурларида (имтиёзли ипотека, ёшлар ва кичик бизнес кредитлари) иштирок этишга мажбур қилинмоқда.
Таҳлил қилинишича, имтиёзли кредитлар ҳажми камайган бўлса-да, 2024 йил охирида умумий кредитларнинг 24,1 фоизини ташкил этди. Давлат банклари самарасиз фаолият олиб бормоқда. Чунки улар кредитларни бозор ставкаларидан паст нархда, ҳукумат кафолатлари билан “устувор” йўналишларга йўналтирмоқда. Бу эса кредит сифати пасайишига, муаммоли кредитлар ошишига ва капитал етарлилигининг камайишига олиб келмоқда. Натижада давлат бу банкларни йилига ЯИМнинг 2 фоизигача миқдорда субсидия билан қўллаб-қувватламоқда. Хусусий ва хорижий банклар эса кўпроқ фойдали ва ликвиддир.
“Давлат банклари фақат тижорат мақсадларига хизмат қилиши керак. Ижтимоий вазифаларни бажариш — корпоратив режада алоҳида кўрсатилиши ва бюджетдан тўлиқ ҳамда очиқ молиялаштирилиши лозим. Банк кенгаши ва раҳбариятига мустақил ва малакали аъзолар тайинланиши зарур”, дея тавсия берган ХВЖ.
Таҳлилда банк бошқаруви мустақил ишлаши ва KPI учун жавобгарлик бўлиши зарурлиги таъкидланган. Жараёнга ҳукумат бевосита аралашмаслиги лозимлиги қайд этилган.
Хусусийлаштириш жараёнлари ҳам очиқ, рақобатли, тартибга солинган тарзда бўлиши шартлиги келтирилган. Банк соҳасида тажрибага эга стратегик сармоядорлар жалб этилиши муҳимлиги таъкидланган.
Давлат йирик банкларни “сиёсий банк” сифатида сақлаб қолмоқчи, аммо бу молиявий хатарлар ва бюджет харажатларини ошириши мумкин. Шу сабаб бундай режадан воз кечиш тавсия этилади, дейилади хулосада.
ХВЖга кўра, давлат банкларини тижоратдан четга чиқиши муаммолар туғдирмоқда. Уларни соғломлаштириш зарур.
Умуман олганда, давлат корхоналари ва банкларига кўмакни босқичма-босқич бекор қилиш тавсия этилган. Уларнинг корпоратив бошқарувини мустаҳкамлаш зарурлиги таъкидланган.
“Ҳукумат молиявий секторда ҳали ҳам асосий ролни ўйнайди. Бу эса самарадорликни камайтиради, хусусий сектор учун кредитлар қимматлашишига ва фискал харажатлар ортишига олиб келади. Муаммоларни камайтириш учун давлат банкларининг тижоратга йўналтирилган фаолиятини кучайтириш, имтиёзли кредитларни босқичма-босқич бекор қилиш ва йирик банкларни хусусийлаштиришни жадаллаштириш зарур. Шунингдек, халқаро амалиётларга мувофиқ кредитларнинг сифатини тўғри баҳолаш ва муаммоли кредитлар (NPL) бўйича ҳисоботни яхшилаш лозим”, дея қайд этган жамғарма.
Ўз навбатида молиявий назорат, хавфсизлик тармоқлари ва инқирозга қарши бошқарув тизимлари кучайтирилиши кераклиги ҳам тавсия қилинган.
Изоҳ (0)