Ўнлаб йиллар давом этган таҳдидлардан сўнг, Исроил 13 июнь куни Эронга унинг ядровий объектлари, олимлари ва ҳарбий раҳбарларини нишонга олиб, дадил ҳужум бошлади. Хўш, Эрон ядро дастури ҳақида нималарни биламиз?
Исроил бош вазири Биньямин Нетаньяхунинг айтишича, операция “Эроннинг ядровий қуролланиш дастурига зарба берган”.
Аммо халқаро, жумладан, АҚШ разведка ҳамжамиятининг баҳолашича, Эрон ядро дастури ҳозирча қуролга айлантирилмаган эди. Теҳрон ҳам бомба ясамаётганини бир неча бор таъкидлаган. Шундай бўлса-да, Эрон буни қила олмаслигини англатмайди.
Эрон кўп йиллар давомида ўзининг ядровий дастурини ишлаб чиқиб, уни миллий ғурур ва суверенитет манбайи сифатида кўради. Мамлакат дастур фақат тинч энергетика мақсадлари учун мўлжалланган деб ҳисоблайди ва ички энергия эҳтиёжларини қондириш, экспорт учун қўшимча атом электр станцияларини қуришни режалаштирмоқда.
Ядро заводлари уран деб аталадиган ёқилғини талаб қилади. БМТнинг ядровий қўриқчи ташкилоти маълумотларига кўра, ҳозирда Эрондаги уран миқдори ядровий қурол дастурига эга бўлмаган бошқа ҳеч бир мамлакатда йўқ.
Бу эса Эрон ўз ниятларини тўлиқ ошкор қилмаётгани ҳақидаги шубҳаларни кучайтирди. Теҳрон Қўшма Штатлар билан музокараларда қурол-яроғга яроқли уран захирасидан музокара чипи сифатида фойдаланган. Агар АҚШ бошчилигидаги санкциялар бекор қилинса, Эрон ундан қутулишини бир неча бор таъкидлаган.
Хўш, ядро қуролида ураннинг ўрни қандай ва Эрон ўз дастурини қуролга айлантиришдан қанчалик йироқ?
Эрон ядро дастури қачон бошланган?
АҚШ 1957 йилда Эрон билан ядро дастурини бошлаган. Ўша пайтда Эронда Ғарбга дўстона муносабатда бўлган монарх – Муҳаммад Ризошоҳ Паҳлавий ҳукмронлик қилар ва икки давлат ҳали ҳам дўст эди.
АҚШнинг қўллаб-қувватлаши билан Эрон 1970 йилларда ўзининг ядровий энергетика дастурини ишлаб чиқишни бошлаган. Аммо 1979 йилда Ислом инқилоби пайтида шоҳ тахтдан ағдарилганда, АҚШ ўз қўллаб-қувватлашини тўхтатган эди.
Эронни Ислом Республикасига айлантирган инқилобдан бери Ғарб давлатлари мамлакат ўзининг ядровий дастуридан юқори даражада бойитилган урандан фойдаланган ҳолда атом қуролини ишлаб чиқариш учун фойдаланиши мумкинлигидан хавотирда.
Эрон ядро қуролини қуришга интилмаслигини таъкидлаб келган. У БМТнинг ядро қуролини тарқатмаслик тўғрисидаги шартномаси иштирокчиси бўлиб, унга кўра мамлакат бомба ишлаб чиқармасликка ваъда берган.
Исроил Эроннинг энг йирик Натанз уран бойитиш майдончасига зарба берган. Етказилган зарар ҳозирча аниқ эмас. Эрон 1960 йиллардан бери ўзининг ядровий инфратузилмасини ривожлантириб келмоқда, кўпинча баъзи объектлар яширин равишда ер остига кўмилган. У уран қазиб олишдан тортиб уни бойитишгача бўлган кўплаб босқичларни амалга оширишга қодир. Мамлакат ўз дастурини “тинчликпарвар” деб таъкидлаб келади.
Дастур нега бунчалик баҳсли?
Эроннинг ядровий дастури бўйича баҳс-мунозаралар марказида унинг уранни бойитиши ётади — бу жараён электр станциялари учун ёқилғи ишлаб чиқариш учун ишлатилади, ундан юқори даражаларда ядровий бомба ясашда ҳам фойдаланиш мумкин.
2000 йиллар бошида халқаро инспекторлар Натанздаги Эрон заводида юқори даражада бойитилган уран изларини топганликларини эълон қилганди. Эрон бойитишни вақтинча тўхтатган, аммо 2006 йилда уни қайта тиклаган. БМТнинг ядровий қўриқчиси бўлган Халқаро атом энергияси агентлиги (ХАЭА) билан келишувга кўра бунга рухсат берилганини таъкидлаганди. Бу Эронга қарши кўп йиллик халқаро санкцияларга сабаб бўлганди.
Кўп йиллик музокаралардан сўнг, Эрон ва дунёнинг 6 та қудратли давлати 2015 йилда енгилроқ санкциялар эвазига Эроннинг ядровий таҳдидини чеклайдиган ядровий келишувга келишиб олган.
Битим Эрондан уранни бойитиш даражасини 3,67 фоиздан оширмасликни, 20 фоиздан пасайтиришни, уран захираларини кескин камайтиришни, центрифугаларни босқичма-босқич тўхтатишни ва бошқа чораларни талаб қилган.
Тозалиги 90 фоизгача бойитилмагунча уран бомба даражасида бўлмайди. Электр энергияси ишлаб чиқарадиган атом электр станцияларида эса 3,5 фоиздан 5 фоизгача бойитилган урандан фойдаланилади.
Эрон ядро қуролига эгами?
Эрон ҳақиқатан ҳам ядровий бомба ясашга қанчалик яқин бўлиши мумкинлиги номаълум, аммо у асосий таркибий қисмни — юқори даражада бойитилган уранни ишлаб чиқаришда сезиларли ютуқларга эришган. Сўнгги йилларда у қурол даражасига етиш учун зарур бўлган вақтни кескин қисқартирган — ҳозирда битта бомбани ишлаб чиқариш учун атиги бир ҳафта керак бўлади.
2018 йилда Трамп Эрон билан ядровий келишувдан чиққан ва унинг иқтисодиётини барбод қилиш учун режимга қарши янги санкцияларни бошлаганди.
Теҳрон, ўз навбатида, келишувнинг баъзи қисмларига риоя қилишни тўхтатишини билдирган ва уранни бойитиш ва уран захираларини оширишни, шунингдек, илғор центрифугалардан фойдаланишни бошлаганди.
У илгари кузатув ва мониторинг фаолияти учун ўрнатилган Халқаро атом энергетикаси агентлигининг (ХАЭА) барча ускуналарини олиб ташлади.
Кейин Байден маъмурияти Эрон билан битимни қайта тиклашга қаратилган бир йилдан ортиқ билвосита музокараларни бошлаган, аммо улар 2022 йилда барбод бўлганди.
Эрон 2018 йилда Дональд Трамп ядровий келишувдан чиққанидан бери уранни бойитиш дастурини сезиларли даражада кучайтирган. У 3,6% гача бойитилган тахминан 150 кг уран билан бошланган — бу ядровий реакторлар ва тинч ядровий дастур учун етарли ва ҳозирда 2018 йил даражасидан 50 баравар юқори.
2023 йилда ХАЭА Эрон ядровий объектида софлиги 83,7 фоизгача бойитилган — бомба даражасига яқин бўлган уран зарралари топилганини маълум қилган. Унинг 60 фоизгача бойитилган уран захираси 128,3 килограммга етганди.
Май ойи охирида аъзо давлатларга юборилган ХАЭА ҳисоботида айтилишича, Эроннинг 60 фоиз тозаликдаги бойитилган уран захираси ҳозирда 408 килограммга етган. Бу, агар янада бойитилса, агентлик ўлчовига кўра, 9 та ядровий қурол учун етарли бўлади.
ХАЭА узоқ вақтдан бери Эронни ядро қуролини тарқатмаслик бўйича мажбуриятларини бузганликда айблаб келганди. Аммо 12 июнь куни — деярли 20 йил ичида биринчи марта — унинг кенгаши Эронни ушбу мажбуриятларни бузган деб расман эълон қилиш тўғрисида резолюция қабул қилган. Эрон бунга жавобан ядровий ҳаракатларни кучайтиришга ваъда берганди.
Бойитилган уран ўзи нима?
Бойитиш бу — ядровий реакторларни қувватлантириш ёки ядровий қуролларни ишлаб чиқариш учун ишлатиладиган ураннинг махсус тури бўлган уран-235 миқдорини оширадиган жараёндир.
Табиий уран асосан уран-238 дан иборат, тахминан 99,3 фоиз, бу энергия ёки бомбалар учун етарли эмас. Энергияни чиқариш учун зарур бўлган қисмнинг атиги 0,7 фоизини уран-235 ташкил қилади.
Атом энергиясидан фойдаланиш учун ўша жуда оз миқдордаги фойдали уран-235 ни концентрациялаш керак. Бунинг учун уран аввал газга айлантирилади, сўнгра центрифуга деб аталувчи машиналарда катта тезликда айлантирилади. Ушбу машиналар уран-235 ни кенг тарқалган уран-238 дан ажратишга ёрдам беради. Уранни бойитиш шундан иборат ҳисобланади.
Атом электр станцияларида ишлатиладиган уран одатда тахминан 3,67 фоизгача бойитилади. Ядровий бомба ясаш учун уни 90 фоиз атрофида бойитиш керак. Эрон уранни 60 фоизгача бойитган — бу бомба учун етарли эмас, аммо қурол-яроғ материалига етарли.
Ядро қуролларининг муҳим таркибий қисми бўлган бойитилган уранни ишлаб чиқариш жуда машаққатли.
Табиий ураннинг 1 фоиздан камроғи реакторлар ва бомбаларда ишлатиладиган уран-235 (U-235) изотопидир. Фойдаланиш учун, айниқса қуролларда, кўпроқ уран-238 (U-238) даражаси олиб ташланиши ва U-235 даражаси бойитиш орқали кўтарилиши керак.
Центрифугалар уранни бойитиш учун зарур. Центрифуга қанчалик такомиллашган бўлса, у уран-235 ни уран-238 дан шунчалик тез ва самарали ажрата олади - ядровий ёқилғи ёки, эҳтимол, қурол-яроғ материалини ишлаб чиқариш учун зарур бўлган вақтни қисқартиради. Эрон 1980 йилларнинг охирида биринчи авлод ИР-1 моделидан бошлаб ўнлаб йиллар давомида центрифуга технологиясини такомиллаштирди. Бугунги кунда у минглаб машиналарни, жумладан, ИР-6 ва ИР-9 каби илғор моделларни бошқаради.
Қуролларни назорат қилиш ассоциацияси маълумотларига кўра, Эроннинг ҳозирги центрифуга қуввати икки ҳафтадан камроқ вақт ичида бомба учун етарли бўлган қурол сифатидаги уран ишлаб чиқариши мумкин.
Эрон ядро дастурига қандай зарба берилди?
Исроил ҳужумда Эрон ядровий инфратузилмасини нишонга олаётганини айтмоқда.
Эроннинг ядровий амбициялари марказидаги Натанз иншооти 13 июнь куни ёниб кетди, деб хабар бермоқда CNN ва Эрон давлат телевидениеси томонидан геолокация қилинган ижтимоий тармоқлардаги тасвирлар.
Пойтахт Теҳрондан 250 километр жанубда жойлашган ядровий мажмуа Эроннинг энг йирик уран бойитиш иншооти ҳисобланади. Таҳлилчиларнинг айтишича, бу ерда уранни ядровий ёқилғига айлантирадиган асосий технология - уранни бойитиш учун центрифугалар ишлаб чиқилади ва йиғилади.
ХАЭАнинг таъкидлашича, 3 та ядровий объект - Фордов, Исфахон ва Бушерга зарар етмаган. Эроннинг 6 нафар ядро олими ҳам Исроил зарбалари оқибатида ҳалок бўлгани айтилган. Баъзи объектлар Исроил қуроллари етиб бормайдиган жойга кўмилгани билдирилган.
Изоҳ (0)