2025 йил 15 май куни АҚШ президенти Дональд Трамп Ар-Риёдда Сурия муваққат президенти Аҳмад аш-Шараъа билан мулоқот олиб борди. Бу АҚШ ва Сурия етакчилари ўртасида сўнгги 25 йилдаги биринчи учрашув бўлди. Ар-Риёд шаҳрида ўтган учрашув, АҚШ—Сурия муносабатларида муҳим бурилиш бўлиши мумкин бўлган дипломатик воқеа сифатида баҳоланмоқда.
Хўш, Суриянинг ҳозирги муваққат ҳукумати АҚШ учун қандай стратегик аҳамиятга эга? Трамп аш-Шараъа нега Иброҳим келишувларига қўшилишга ундамоқда? “Дарё” ушбу саволлар билан сиёсатшунос Ҳабибулло Азимовга юзланди.
Ярим соатлик учрашув
Ўтиб бораётган ҳафтада АҚШ президенти Дональд Трамп Яқин Шарқ минтақасига ташрифни амалга оширди. У биринчи Саудия Арабистонида меҳмон бўлиб, Суриянинг муваққат президенти — Аҳмад аш-Шараъа (илгари Абу Муҳаммад ал-Жулани номи билан танилган) билан учрашди.
- АҚШ ҳукумати бир вақтлар аш-Шараъанинг боши учун 10 миллион доллар мукофот ваъда қилган эди.
Трампнинг аш-Шараъа билан учрашуви ҳақида 13 май куни тунда маълум қилинди. Бу хабар Қўшма Штатлар президентининг Сурияга нисбатан санкцияларни бекор қилганини кутилмаган тарзда эълон қилганидан кўп ўтмай тарқалди.
Трамп эртаси куни Саудия Арабистонида бўлиб ўтадиган тадбир чоғида ҳар иккала етакчи шу ерда бўлишини ҳисобга олиб, аш-Шараъа билан “саломлашишга” розилик берган. Оқ уй баёнотига кўра, учрашув тахминан ярим соатдан бир оз ортиқроқ давом этган.
Икки етакчидан ташқари, учрашувда Саудия Арабистонининг валиаҳд шаҳзодаси ва амалда мамлакатни бошқараётган шахс Муҳаммад бин Салмон ҳам иштирок этган.
Бундан ташқари, Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўғон ҳам видеомулоқот орқали суҳбатга қўшилган, деб хабар берди Туркиянинг Anadolu ахборот агентлиги. Маълумотларга кўра, бу учрашув ярим соат давом этган.
Трампнинг шартлари
Оқ уй матбуот котиби Каролин Левитт учрашувнинг айрим тафсилотлари билан бўлишди. Унга кўра, Трамп музокараларда Сурия президентидан Исроилни дипломатик жиҳатдан тан олишни ва барча хорижий террорчиларни Суриядан чиқариб юборишни сўраган.
Бундан ташқари, сиёсатчи аш-Шараъадан ИШИДнинг ҳар қандай қайта тикланишини тўхтатишда АҚШга ёрдам беришга чақирган. Шу билан бирга, Трамп Сурияни Исроил билан Иброҳим келишувини имзолашга чорлаган.
- Маълумот ўрнида, 2020—2021 йилларда ушбу келишувлар доирасида Исроил БАА, Баҳрайн ва Марокаш билан шартномалар имзолаган эди.
АҚШ ва Сурия ўртасида 25 йилдан ортиқ узилган алоқалар фонида бу учрашув нимани англатади?
Ҳабибулло Азимов, сиёсатшунос:
— Аввало, АҚШ ва Сурия алоқаларининг қисқача тарихига тўхталиб ўтадиган бўлсак, бу икки мамлакат ўртасидаги алоқалар мураккаб тарихга эга бўлиб, “Совуқ уруш” давридан бошлаб, жуда ҳам кескинлик билан кечган.
1967 йилги Араб—Исроил урушидан сўнг АҚШ—Исроил иттифоқи кучайган. Бу эса Сурия билан алоқаларни янада кескинлаштирган эди. 80–90 йилларда Америка Сурияга терроризмни қўллаб-қувватловчи давлат сифатида қараган.
2011 йилдан кейинги Сурия фуқаролар уруши даврида АҚШ Асад режимига қарши бўлган гуруҳларга ёрдам бериб келди. Қўшам Штатлар мухолифатни қўллаб-қувватлаб, бир вақтни ўзида “Исломий давлат”га қарши ҳаракат қилди. Суриядаги курд кучлари билан ҳамкорлик эса Дамашқ ва Анқара билан муносабатларининг кескинлашишига сабаб бўлди.
2024 йилда Башар Асад ҳокимиятни ташлаб кетгач, Сурияда янги ҳукумат тузилди. АҚШнинг Аҳмад аш-Шараъа ҳукумати билан мулоқотга кириши Яқин Шарқда янги геосиёсий иқлимнинг шаклланишига ҳам замин яратади.
Трамп аш-Шараъани нега Иброҳим келишувларига қўшилишга ундамоқда?
— Дональд Трамп Сурия президенти Аҳмад аш-Шараъа билан учрашувда уни Иброҳим келишувларига қўшилиш учун чақирди. Бу чақириқ, Яқин Шарқдаги дипломатик алоқаларни кенгайтириш ва минтақада барқарорликни таъминлашга қаратилган АҚШ ташқи сиёсатининг бир қисми сифатида кўрилади.
Иброҳим келишувлари Американинг аралашуви, Исроил билан БАА, Баҳрайн, Судан ва Марокаш ўртасида дипломатик алоқаларни нормаллаштиришга олиб келди. Бу келишув минтақада Исроилни тан олиш ва иқтисодий ҳамкорликни ривожлантиришни мақсад қилган. Трамп бу келишувни минтақавий тинчлик ва барқарорликни оширган деб таърифлаган.
Сурия учун Иброҳим келишувларини имзолашнинг сиёсий шартлари бир қатор мураккаб омилларга боғлиқ.
Биринчидан, Голан тепаликларининг ҳуқуқий статуси масаласи Сурия учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга.
Иккинчидан, Исроилни тан олиш ва унинг минтақадаги сиёсатини қабул қилиш, Сурия сиёсатининг асосий тамойилларига қарши бўлиши мумкин.
Учинчидан, Эрон билан мавжуд сиёсий ва ҳарбий алоқалар, Сурия учун бу келишувларни имзолашни мураккаблаштиради.
Трамп томонидан санкцияларни бекор қилиш ваъдаси қанчалик реал ва бу халқаро ҳуқуқ нуқтайи назаридан қандай баҳоланади?
— АҚШ президенти Дональд Трамп Яқин Шарқ сафарининг бир қисми сифатида Риёдда бўлиб ўтган Кўрфаз араб давлатлари саммитининг очилиш маросимида нутқ сўзлади. У ўз чиқишида саммитдан олдин Сурия раҳбари Аҳмад аш-Шараъа билан учрашганини маълум қилди.
Трампнинг таъкидлашича, Саудия Арабистони валиаҳд шаҳзодаси Муҳаммад бин Салмон ҳамда Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўғон билан ўтказилган учрашувлар ортидан, АҚШ Сурияга нисбатан жорий этилган барча санкцияларни бекор қилиш қарорини қабул қилган.
Унга кўра, ушбу қарор Сурияга янги сиёсий ва иқтисодий саҳнага қайтиш учун муҳим имконият яратади. Трамп санкцияларни “ниҳоятда кучли ва вайронкор” деб таърифлаган ҳолда, уларнинг бекор қилиниши минтақавий барқарорликка хизмат қилишига ишонч билдирган.
Ушбу баёнот, АҚШ ташқи сиёсатида Сурияга нисбатан ёндашувнинг қайта кўриб чиқилаётганидан дарак беради ҳамда Яқин Шарқда янги дипломатик конфигурация юзага келаётганини кўрсатади.
Қўшма Штатларнинг Сурияга қўллаган санкцияларни бекор қилишига халқаро ҳуқуқ нуқтаи назаридан қараганда, бир давлатнинг бошқасига санкция қўллаши ёки уларни бекор қилиши принципиал жиҳатдан суверен қарор сифатида қаралади.
Бироқ бу қарор БМТ Хавфсизлик кенгашининг резолюциялари ёки халқаро гуманитар ҳуқуқнинг асосий тамойилларига зид бўлмаслиги керак. Демак, бир давлатнинг санкцияларни бекор қилиш ҳақидаги қарори халқаро ҳуқуқ нормалари билан мос келиши ва халқаро мажбуриятларга зид бўлмаслиги зарур.
Суриянинг ҳозирги муваққат ҳукумати АҚШ учун қандай стратегик аҳамиятга эга?
— Суриянинг ҳозирги муваққат ҳукумати Қўшма Штатлар учун минтақадаги геосиёсий таъсирини тиклаш ва Эрон—Россия блокига қарши мувозанат яратиш нуқтаи назаридан стратегик аҳамият касб этади. Муваққат ҳукумат билан мулоқот ўрнатиш орқали АҚШ Сурияда демократик институтларни шакллантиришда воситачилик қилиш имконини беради. Бу ҳамкорлик натижасида радикал ва экстремистик гуруҳларнинг қайта фаоллашувининг олдини олишда хавфсизлик кафолати сифатида қаралмоқда.
Шунингдек, Америка Хитойнинг “Бир камар — бир йўл лойиҳаси”га муқобил тижорат йўлаги сифатида илгари сўраётган IMEC (India-Middle East-Europe Corridor) коридорининг хавфсизлигини таъминлашни кўзлаган. Суриянинг бу лойиҳада иштироки АҚШ манфаатларига мос келади.
Бундан ташқари, Қўшма Штатларнинг Сурия муваққат ҳукуматни сиёсий жиҳатдан қўллаб-қувватлаши халқаро ҳамжамиятда унинг етакчилик мавқейини мустаҳкамлаши мумкин. Натижада АҚШга БМТ доирасидаги сиёсий музокараларда устунлик беради.
Сурия муваққат ҳукумати билан ҳамкорлик АҚШнинг Яқин Шарқда барқарорликни таъминлаш, геосиёсий таъсир доирасини кенгайтириш ва минтақавий хавфсизлик архитектурасини шакллантиришга қаратилган ташқи сиёсатида стратегик устувор йўналишларидан бири сифатида шаклланмоқда.
Ушбу учрашув Россия, Эрон ва Хитойнинг Сурия бўйича сиёсатига қандай таъсир кўрсатади?
— Ушбу учрашув Россия, Эрон ва Хитойнинг Сурия бўйича сиёсатига сезиларли таъсир кўрсатади. Россия Асадлар даврида Сурия билан мустаҳкам алоқаларга эга бўлган. Ҳозир эса Москва янги ҳукумат билан мулоқот қилиб, ўзининг мавжуд бўлган таъсирини ушбу ҳудудда сақлаб қолишга интилмоқда.
АҚШнинг Сурия билан алоқаларини нормаллаштиришга бўлган ҳаракатлари, Россиянинг минтақадаги позициясини заифлаштиради. Эрон ҳам Россиядек Асадлар даврида Сурия билан чуқур сиёсий ва ҳарбий ҳамкорлик олиб борган бўлиб, Сурияни ўзининг минтақадаги стратегик мақсадлари учун муҳим ҳисоблаган.
Сурияда ҳукумат алмашуви ва АҚШнинг санкцияларни бекор қилиш қарори, Эроннинг Сурия бўйича сиёсатини қайта кўриб чиқишга ундайди. Хитой ҳозирда Сурия билан иқтисодий ҳамкорликни кенгайтиришга катта қизиқиш билдирмоқда ва минтақадаги геосиёсий ўзгаришларнинг ўзининг стратегик манфаатларига таъсирини ўрганмоқда.
АҚШ ва Сурия ўртасидаги музокараларнинг фаоллашуви, айниқса санкцияларнинг бекор қилиниши, Хитойнинг минтақадаги ташқи сиёсий йўналишларига бевосита таъсир кўрсатмоқда. Шу нуқтаи назардан, юзага келаётган янги геосиёсий шароит Россия, Эрон ва Хитойнинг Сурия бўйича олиб бораётган сиёсатини қайта кўриб чиқишга ундаши мумкин.
Сардор Али суҳбатлашди.
Изоҳ (0)