Макроиқтисодий ва ҳудудий тадқиқотлар институти (МҲТИ) ўрганишларига кўра, 2022 йилда Ўзбекистонда иқтисодий фаол аҳоли сони 15 миллион кишини ташкил этган. Шундан 9 миллионга яқини норасмий секторда банд бўлган. Норасмий сектордаги иш ҳақи расмий иш ҳақига тенг бўлган тақдирда, ўтган йили давлат бюджети солиқ тушумларидан 32,9 триллион сўм олмаган.
Институт таҳлилларига қараганда, Ўзбекистонда яширин иқтисодиётнинг улуши ялпи ички маҳсулотнинг қарийб 40 фоизидан 60 фоизигача етади.
“Уй-жой ва транспорт воситаларининг иккиламчи бозори, норасмий савдо, хизматлар кўрсатиш ва бошқа соҳалар яширин иқтисодиёт ривожланишининг асосий омиллари бўлди”,—дея маълум қилди МҲТИ мутахассислари.
МДҲ давлатларидаги ҳолат
Халқаро валюта жамғармаси 2019 йилда Мустақил давлатлар ҳамдўстиги мамлакатлари орасида яширин иқтисодиёт улуши турлича эканини аниқлаган. Хусусан, Украинада бу кўрсаткич ЯИМга нисбатан 45 фоизга тенг. Беларусда 44,5 фоиз, Тожикистонда 43 фоиз қайд этилган. Қозоғистон, Россия ва Қирғизистонда яширин секторнинг улуши 38 фоиз атрофида бўлган.
Дунёдаги вазият
Ҳозирда АҚШ ва Японияда яширин иқтисодиётнинг улуши бошқа давлатларга нисбатан паст. Масалан, Америкада хуфиёна иқтисодиёт ЯИМга нисбатан 8 фоиз, Японияда 8,1 фоиздир.
“Таққослаш учун, ушбу кўрсаткич Сингапурда 8,6 фоиз, Австрияда 9 фоиз, Буюк Британияда 9,6 фоиз, Германияда 10,2 фоиз, Канадада 11 фоиз”—дея қайд этган МҲТИ тадқиқотчилари.
Ўрганишларга кўра, хуфиёна иқтисодиёт улуши бошқа мамлакатлар, хусусан, Хитойда 14,5 фоиз, Кореяда 18,4 фоиз, Португалияда 18,5 фоиз, Италияда 19,5 фоиз, Испанияда 21,7 фоиз ва Бразилияда 36,5 фоиздир.
“Мисол учун, Японияда барча жисмоний шахслар, яъни ушбу мамлакат фуқароларининг мақоми бўйича ҳам резидентларга тенглаштирилган. Мамлакатда солиқлар фуқаролар учун интизомий омил сифатида муҳим роль ўйнайди. Солиқ тўловчилар ўз тўлов мажбуриятига жуда жиддий ёндашади. Чунки бу давлатнинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланишига уларнинг шахсий ҳиссасини таъминлашини тушунади. Бундан ташқари, Японияда бюджет даромадларини тақсимлашнинг етарлича шаффоф тизими мавжуд бўлиб, фуқаролар давлат аҳолидан тўпланган маблағлардан қандай фойдаланаётганининг амалий натижаларини бевосита кўриши мумкин”—дея масалани таҳлил қилган МҲТИ лойиҳа раҳбари Антон Костюченко, илмий ходимлари Одилжон Назаров ва Абдусаттор Абдумўминов.
Ўзбекистонда хуфиёна иқтисодиётни улушини қандай камайтириш мумкин?
МҲТИ мутахассислари яширин (ноқонуний) иқтисодиёт улушини камайтириш бўйича учта таклиф билдирди. Улар қуйидагилар:
1. Аҳоли ва тадбиркорлик субъектларининг ихтиёрий равишда солиқ тўлашини рағбатлантирувчи омиллардан бири одамлар ўз бадалларидан оқилона фойдаланилаётганига, солиқ тизими адолатли эканлигига ишонч ҳосил қилишлари учун шаффоф муҳитни таъминлашдан иборат:
- аҳоли солиқ тушумларидан давлат хизматларини, инфратузилмани, ижтимоий дастурларни ва жамиятни ривожлантиришни молиялаштириш учун қандай фойдаланилиши ҳақида аниқ маълумотга эга бўлиши керак;
- фуқароларга бюджет билан ўзаро алоқада бўлиш, маблағларнинг тақсимланиши ва турли бюджет қарорларининг таъсирини ўрганиш ва давлат харажатлари бўйича мунтазам равишда батафсил ҳисоботларни олиш имконини берувчи онлайн воситалар ёки платформаларни яратиш;
- аҳолини солиқларнинг аҳамияти, уларнинг жамият фаровонлигига қўшаётган ҳиссаси ва солиқ тўлашдан бўйин товлаш оқибатлари тўғрисида хабардор қилишга қаратилган тарғибот тадбирларини ўтказиш.
2. Яна бир йўналиш бу маърифий аҳамиятга эга бўлган жамоат тадбирларидир. Улар аҳоли ва тадбиркорлик субъектлари жамият фаровонлиги учун солиқларни тўлашнинг муҳимлигини тушунишида муҳим рол ўйнайди. Бу давлат хизматлари, инфратузилма ва ижтимоий дастурларни қўллаб-қувватлаш учун солиқларнинг афзалликларини тушунтирувчи аниқ ва тушунарли материалларни ишлаб чиқишни талаб қилади. Давлат хизматлари ва солиқ тушумлари ҳисобидан молиялаштириладиган лойиҳалар (мактаблар, шифохоналар, йўллар ва бошқа жамоат объектлари) ҳақида аниқ мисоллар келтириш мақсадга мувофиқ.
Аҳолининг турли қатламларини қамраб олиш учун турли алоқа каналлари, жумладан, ижтимоий тармоқлар, телевидение, радио, газета ва оммавий тадбирларни қўллаш орқали яхши натижага эришиш мумкин.
3. Нотариал идоралар томонидан, хусусан, автомобиллар ва кўчмас мулк олди-сотдиси соҳасидаги ноқонуний савдо операциялари сонини камайтириш:
- шартномалар тузиш жараёнида “Нотариус” автоматлаштирилган ягона ахборот тизимининг жорий солиқ тўловчилар маълумотлар базаси билан интеграциялашуви ҳамда сотувчи ва олувчининг йиллик жами даромадлари тўғрисидаги декларация мавжудлигини текшириш;
- даромадлар ва солиқ тўловлари ўртасида номувофиқлик юзага келган тақдирда, солиқ идорасидан йиллик жами даромадлар тўғрисидаги декларацияни (солиқ қонунчилигига мувофиқлиги тўғрисидаги гувоҳнома) тақдим этишни талаб қилиш;
- муддати ўтган ва тўланмаган солиқлар аниқланган тақдирда солиқ тўловчиларга нисбатан солиқ амнистиясини қўллаш (солиқларни имтиёзли ставка бўйича ва 6 ойга бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти).
Изоҳ (0)