Мактаб вақтида география фанини яхши ўқиганлар Америка қитъаси 1492 йилда Христофор Колумб томонидан кашф қилинганини яхши билса керак. Бироқ нима учун қитъа Колумб деб эмас, балки Америка деб аталади. Америка номи қандай пайдо бўлган? Янги материкни ростдан ҳам европаликлар биринчи бўлиб кашф қилганми? Ушбу мақолани охиргача ўқиб, Американи ким биринчи кашф қилгани-ю, Америка номи қаердан келиб қолганлигини билиб оласиз.
Европаликлар томонидан Осиёга Ўрта ер денгизи орқали ўзлаштирилган савдо йўллари, қуруқликдан ўтувчи карвон йўллари, жумладан, Буюк Ипак йўли 1453 йилда Константинополни забт этган турклар томонидан ёпиб қўйилди. Ўрта асрларда Осиё бу йўллар орқали Европани мато, қанд, бўёқлар, мурч, занжабил ва зираворлар билан таъминлаб турган. Зеро, XVI асрда мурч олди-сотдида пулнинг ўрнини босар ва келин учун бериладиган сеп сифатида қўлланилар эди.
Бу ҳол европалик савдогарларни Ҳиндистонга, “Зираворлар ороли”га ва европаликларга маълум бўлмаган, аммо афсоналарга кўра жуда бой деб қаралган Хитой ва Японияга янги йўлларни кашф этишга мажбур қилди. Бундан ташқари, ўша вақтда пул зарб қилишда қимматбаҳо металлар етишмасди. Янги “валюта” ҳисобланган олтин захираларини топиш савдогар, зодагон ва ҳатто қиролларнинг ҳам пайтавасига қурт туширган эди.
Ҳиндистонга йўл очиш шундай режалардан бири бўлган. Аслида бу ғоя янги эмасди. Чунки мусулмонлар уйғониш даврида араб-мусулмон алломаларнинг китобларидан бундай ғояларни топиш мумкин. Хусусан, буюк ватандошимиз Абу Райҳон Беруний биринчилардан бўлиб океан ортида янги қитъа борлигини ўзининг “ал-Қонун ал-Масъудий” (Масъудий Қонуни) деб номланган китобида ёзиб ўтган. Беруний биринчи бўлиб 16 қадам (4,8 м) лик Ер курраси хусусиятларини кўрсатувчи глобусни яратди, бу нарса ҳатто XVI асрда Европада юз берган Уйғониш даврига қадар бирор кимсанинг ақлига келмаган эди.
АҚШдаги Jons Hopkins университети профессори, Марказий Осиё ва Кавказ тадқиқотлари институти таъсисчи директори Фредерик Старрнинг шарҳлашича, ўрта осиёлик мусулмон олим Абу Райҳон Беруний ўз дарсхона-ҳужрасини тарк этмаган ҳолда Колумбдан бир неча аср аввал Американи кашф этган.
Марказий Осиёлик яна бир олим Аҳмад ал-Фарғоний IX асрда экватор узунлигининг бир даражасини ҳисоблаб, шу асосда Ер куррасининг айланасини топган. Унинг ҳисоб-китоблари Берунийникичалик аниқ бўлмаса-да, бироқ у қадимги юнон олимларининг ҳисоб-китобларидан анча афзал эди. Ал-Фарғоний ўз ҳисоб-китобларини “Юлдузлар илмининг тўпламлари” деб номланган китобига жамлади. Китоб босилгач, ундаги маълумотлар кўплаб ўқувчиларни ҳайратда қолдирди.
Ҳиндистонга янги йўл очиш орзусида юрган генуялик Христофор Колумб ўша вақтда ватандошимиз Аҳмад ал-Фарғоний қаламига тегишли бўлган “Юлдузлар илмининг тўпламлари” китобининг лотинча таржимасини ўқиб қолади. Шундан сўнг Колумб ал-Фарғоний маълумотларига таяниб, ер куррасининг ҳажми кичик эканлиги ва уни айланиб сузиб ўтиш мумкинлигини айтиб, Англия, Португалия ва Франция қироллари ҳузурига бориб ўз режасини таклиф қилади. Ҳа, Ўзбекистон халқ шоири Абдулла Орипов “Колумбда бор аламим маним” деб бекорга ёзмаган экан-да?
Португалияликлар бу даврга келиб Африка орқали Ҳиндистонга йўл очиш арафасида турган эди. Шу сабабли Португалия қироли Колумбга рад жавобини беради. Франция ва Англия эса экспедиция юбориш учун етарли денгиз флотига эга эмасди.
Ниҳоят, 1492 йилда Испания қироллик оиласи Колумб билан шартнома тузади ва экспедиция учун пул ажратади. 1492 йил 3 август куни Хирстофер Колумб бошчилигида “Санта Мария”, “Пинта” ва “Иния” кемалари Испания қирғоқларидан йўлга чиқади. Ўша кезларда Атлантика океанини европаликлар “Зулмат денгизи” деб аташар, шу боисдан ҳам унда сузишга унча-мунча денгизчи журъат эта олмасди.
Атлантика океанида 70 кун сузган Колумб, ниҳоят 1492 йил 12 октябрь куни Кариб денгизидаги Багама оролларидан бирини топди. Оролни Колумб “Сан-Салвадор” (Муқаддас Халоскор) деб атайди ва бу оролда Испания байроғини кўтаради. Шундан сўнг у Гаити ва Куба оролларини кашф этди. Ушбу ороллар Ҳиндистон эканлигига Колумбнинг ишончи комил эди. Шунинг учун бу ердаги туб аҳолини “ҳиндулар” деб атади.
Колумб янги қитъани кашф этган бўлса-да, бу материкка унинг номи берилмади. Боиси денгизчи Ҳиндистон, Хитой ва Японияни кашф қилдим деб қаттиқ туриб олган эди. Христофор Колумб кашф этган ерлар кўп ўтмай Испания қиролининг хафсаласини пир қилди. Чунки топилган ерларда олтин ва кумуш тахмин қилинганидан анча кам бўлиб чиқди. Тез орада Колумб қиролнинг ғазабига учрайди. У 1506 йил Испаниянинг Валядолит шаҳрида ўта қашшоқликда ва ҳамманинг назаридан бир четда вафот этади. Буюк денгиз саёҳатчисининг вафот этгани ҳақидаги хабар орадан 27 йил ўтганидан кейин эълон қилинади.
XVI аср бошларида флоренсиялик денгизчи ва астроном Америка Веспучи португалияликлар экспедицияси таркибида Бразилия қирғоқларини тадқиқ этади ва Христофор Колумб очган ерлар Ҳиндистон эмас, балки янги материк деган хулосага келади. Шундан сўнг янги очилган қитъа “Америка” деб атала бошланди. 1515 йилда янги ерлар Америка деб аталган биринчи глобус Германияда пайдо бўлди. Кейинчалик шу номдаги атлас ва хариталар ҳам чиқарилди.
Сардор Али Нурматов тайёрлади
Изоҳ (0)