Ҳар бир мамлакатнинг ҳарбий куч тузилмаларида жанг олиб борувчи сараланган, илғор махсус бўлинмалар мавжуд. Улар жанг майдонининг энг қайноқ нуқтасида кураш олиб боради. Усмонли турк империясида шундай куч тузилмаси – яничарлар эди.
Яничарлар 450 йил давомида Усмонли турк султонларига садоқат билан хизмат қилиб, минглаб муҳорабаларда зафар қучишди. Ҳатто Ғарбнинг отлиқ рицерлари улар билан жанг қилгани ҳайиқиб турар эди. Ушбу мақолада Усмонли империяси армиясининг устуни бўлган яничарлар бўлимининг яралиш тарихи ва интиҳоси ҳақида сўз юритамиз.
Янги империянинг янги қўшини
XIV асрда эндигина қад кўтараётган ёш Усмонли давлати доимий ва сифатли пиёда армиясига эҳтиёж сеза бошлади. Чунки туркларнинг отлиқ қўшини феодал тартибда тузилган бўлиб, улар султоннинг чақириғи билан бир туғ остига йиғилар эди. Бундан ташқари, илк ташкил этилган турк пиёда қўшинлари тартибсиз бўлиб, улар ёлланган жангчилар бўлган.
Тахтга чиққан султон Ўрхон янги ерларни фатҳ этиш ва насронийлар қўшинини енгиш учун туну кун жангга тайёр ва энг муҳими унга садоқатли пиёда бўлинмасини яратиш кераклигини англаб етди. Француз тарихчиси Луссен Керен ўзининг “Амир Темур салтанати” асарида Усмонли армияси ҳақида тўхталиб ўтиб, шаҳзода Алоуддин ва Халил Сендерели пошо султонга Исломни қабул қилган европалик бандилар орасидан лашкар тузиш ғоясини берганини ёзади. Ғоя муаллифларининг режасига кўра, бу қўшин турли фитналардан анча йироқ бўлиб, султонга садоқат билан хизмат қилиши керак эди. Бироқ бундай бўлмади.
Яничарлар қандай тайёргарликдан ўтган?
Ажнабий лашкарга ишониб бўлмаслиги маълум бўлгач, Қора Рустам исмли пошо насронийлардан тортиб олинган ёш болалардан фойдаланишни таклиф қилади. Унинг фикрига кўра, ўғил болалар ҳам жисмоний, ҳам маънавий тайёргарликдан ўтиб, султон хизматига киришлари керак эди.
Қора Рустамнинг ғояси тўғри чиқди. Усмонли империяси Болқон ярим оролини эгаллагач, бу ердаги халқлар (юнон, хорват, серб, албан ва чех)га 5-14 ёшгача бўлган ҳар бешинчи ўғил фарзандни аскарликка бериш мажбурий қилиб қўйилди. Бу мажбурият – “султоннинг улуши” деб номланган.
Султон Ўрхоннинг ўғли Мурод I 1362 йилда яничар бўлинмаси ташкил этилганини расман эълон қилди ва бу бўлинмани “Янги черик” ёхуд туркчасига “Енечери” деб атади. Кейинчалик улар Овропада “Яничарлар” деб донг таратди.
Яничарлар корпусига барча ҳам қабул қилинмас эди. Биринчи галда қабул қилинаётган бола зодагон оиланинг фарзанди бўлиши шарт эди. Тортиб олинган болалар Ислом динига ўтказилиб, уларга турк тили ўргатилган. Уларнинг онги шу даражада ювилар эдики, болалар ўтмишларини тезда унутиб, султон бўлажак яничар учун ягона ғамхўр сифатида гавдаланар эди.
Маълумотларга кўра, насроний болалар жанг санъатининг сир-асрорларини қаттиқ ва тинимсиз машқ орқали ўрганса, Бектоши дарвишлар мазҳабидан бўлган имомлар уларга Ислом динидан таълим берган.
Бўлинма аскарлари шокиласи елкасига тушиб турувчи баланд ва мурабба шаклидаги бош кийими, қалин қизил ранг матодан тайёрланган кенг тўн кийишар эди. Яничарлар шамшир, доира шаклидаги қалқон, ханжар, икки тиғли болтача, камон ва ўқ-ёй билан қуролланишган.
Яничарлар бўлинмасига янги қабул қилинган ёш аскарлар қуйидаги қоидаларга амал қилиш учун қасамёд қилишган. Хусусан, ўз зобитлари ва султон амирига сўзсиз бўйсуниш, оила қурмаслик, ҳазрат Бектоши йўлини тутишлари ҳамда Ислом динининг барча ақида ва қоидаларига риоя қилиш.
Яничарлар узоқ вақт давомида музаффарият шуласини баланд кўтаришди. Жанг вақтида султон душман қўшинининг асосий қисми ҳолдан тойишини пойлаб, яничарларни майдонга ташлар эди. Яничарларнинг жангга кириши вазиятни бутунлай ўзгартириб, турк қўшинларининг ғалабасини таъминларди. XV аср ўрталарида яничарлар жами 3-5 мингни ташкил этган бўлса, султон Сулаймон даврига келиб 12 минг кишини ташкил этди.
Яничарлар инқирози
XVI аср бошида яничарлар сони 90 мингга етди. Ҳарбий бўлимга саралаш тизими ўзгартирилди. Янги тизимга кўра, бўлинмага энди турклар ҳам қабул қилинадиган бўлди. Вақт ўтиши билан кўп сонли яничарлар империя ички сиёсатида муҳим рoл ўйновчи кучга айланди.
1622 йилда Польша урушидаги мағлубиятдан сўнг султон Усмон II яничарлар сонини қисқартиришга қарор қилди. Ҳатто султон уларни тарқатиб юборишни режалаштирди. Бироқ яничарлар бунга қарши чиқди ва исён уюштириб, ёш султонни ўз саройида ўлдиришди. Тахтга ўтирган султон Салим III ҳам армияни модернизация қилмоқчи бўлгани учун тўнтариш қурбони бўлди. Унинг вориси султон Маҳмуд II яничарлар билан келишиш орқали иқтидорда қолди.
ХIX асрда Усмонли империяси инқироз ботқоғига ботиб, заифлашиб борди. Ўша вақтда дунёни бўлиб олаётган икки йирик империя – Россия ва Буюк Британия Усмонли империясини парчалаш ҳаракатида эди. Буни яхши тушуниб турган султон Маҳмуд II мамлакат ичида ислоҳотларни амалга оширишга қарор қилди.
Султон биринчи галда ислоҳотни ҳарбий соҳадан бошлади. 1826 йилда Маҳмуд II чет эллик офицерлар ёрдамида янги қўшин шакллантириш тўғрисида фармон чиқарди. 1826 йилнинг июнь ойида яничарлар исён кўтарди. Султон бу исёндан хабардор бўлиб, у исённи бостириш орқали яничарлар тақдирига нуқта қўйишни мақсад қилган эди.
Яничарларни жазолаш бир неча кун давом этди. Бу вақт ичида 10 минглаб яничар қиличдан ўтказилди. Уларнинг жонсиз таналари эса Мармар денгизи ва Босфор бўғозига улоқтирилди. Шу тарзда Усмонли турк империясини юксалиши ва заифлашувига катта ҳисса қўшган яничарлар йўқ қилинди. Аммо бу “Европанинг хаста одами” деб номланган Усмонли турк империясининг ҳаётини сақлаб қола олмади.
Сардор Али
Изоҳ (0)