Ўзбекистон уран қазиб олиш бўйича дунёда 5-ўринда, уран захиралари ҳажми бўйича эса 10-ўринда туради. Хўш, урандан нима мақсадларда фойдаланилади? Ўзбекистоннинг мазкур маъданни ишлаб чиқариш бўйича режалари қандай?
Уран ва унга талаб
Уран ер остидан қазиб олинадиган маъдан бўлиб, ундан атом электр станциялари (АЭС), денгиз ва сувости кемаларини бошқарадиган ядро реакторлари учун ёқилғи сифатида кенг фойдаланилади. Шу билан бирга, у ядровий қуроллар, радиациядан ҳимоя тизимларида ҳам ишлатилади.
Бутунжаҳон ядро уюшмаси таҳлилларига кўра, дунё бўйича ураннинг йиллик ишлаб чиқариш ҳажми 60 минг тоннадан кўпроқни ташкил қилади. Бу уранга бўлган талабнинг 80-90 фоизига тенг.
Маҳсулот ишончлилиги, арзонлиги, кам углеродлилиги ва универсал фойдаланиш қобилиятининг ўзига хослиги сабаб атом энергиясида муҳим рол ўйнайди. Ураннинг асосий истеъмолчилари АҚШ (йиллик 18 161 тонна), Франция (9 211 тонна), Россия (6 264 тонна), Хитой (5 338 тонна) ва Жанубий Корея (5 013 тонна) ҳисобланади.
Прогнозларга кўра, дунёда уран истеъмоли 2030 йилга бориб 79 400 тоннага, 2040 йилда 112 300 тоннагача ортиши кутилмоқда. 2019 йилда ер юзидаги табиий уран захиралари ҳажми 6,14 миллион тонна экани прогноз қилинган. Шундан 29,6 фоизи Австралия, 13,7 фоизи Қозоғистон, 8,4 фоизи Канада ҳудудларидаги конлар ҳиссасига тўғри келади. Қолган захиралар Россия, Намибия, ЖАР, Хитой, Нигерия, Бразилия ва Ўзбекистонда экани қайд этилган.
Ўзбекистонда уран
Ўзбекистон 2016 йилдан бери уран қазиб олиш бўйича жаҳондаги бешинчи мамлакат мақомини сақлаб келмоқда. Хусусан, 2022 йилда республикада 3 300 тонна уран қазиб олинган. Бу кўрсаткич дунёда олинадиган жами ураннинг 6,4 фоизига тўғри келади.
Мамлакатнинг уран захираси 100 минг тоннадан ортиқ бўлиб, дунёда 10-ўринда туради. Навоий кон–металлургия комбинати (НКМК) Ўзбекистонда табиий уран қазиб олувчи ягона ва дунёдаги етакчи компаниялардан биридир. Заводнинг экспорт таркибида ураннинг улуши 99,5 фоизни ташкил қилади. НКМК ишлаб чиқарган уран хом ашёсидан фойдаланилмай, маҳсулот тўлиқ хорижга – АРEVА НC (Франция), Cонвердйн (АҚШ), Cameco (Канада), CНЕИC (Хитой) каби йирик қайта ишлаш корхоналарига экспорт қилинади. Бугунги кунда НКМКнинг асосий савдо ҳамкорлари Itochu ва Marubeni (Япония), Нукем, Инc. (АҚШ) ҳисобланади.
Ҳозирда мамлакатда жами 39 та уран кони бор. Мавжуд конларнинг 35 таси қумтошли, 4 таси корасланесли тоифасига киради. Уран қумтошли конлар асосан Навоий ва Самарқанд вилоятлари ҳудудларида жойлашган. Ҳозирги вақтда мазкур турдаги конларни қазиб олиш ишлари тизимли йўлга қўйилган.
Қайси давлат энг кўп уран қазиб олади?
Қозоғистон сўнги ўн йил ичида уран қазиб олиш ва экспорт қилиш бўйича дунёда биринчи ўринни бой бермай келмоқда. Мамлакатда йилига 21 000 тоннадан зиёд уран қазиб олинади.
Уран олиш бўйича компаниялар орасида “Казатомпром” дунёда олдинги ўринда. Мазкур Қозоғистон компанияси йилига 11 минг тоннадан кўпроқ уран олади. Бу эса дунёда бир йилда жами олинадиган ураннинг 20,5 фоизини ташкил қилади.
Уран қазиб чиқаришда дунёда иккинчи ўринни Канада эгаллаган. Кейинги ўринларда Намибия ва Австралия давлатлари қайд этилган.
Ўзбекистонда уран қазиш ҳажми ошириладими?
Президент Шавкат Мирзиёев 2022 йилнинг июль ойида 2022-2030 йилларда уран қазиб олиш ҳамда қайта ишлаш ҳажмини оширишга доир қарорни имзолаган. Ҳужжатда Ўзбекистон 2022-2030 йилларда уран қазиб олиш ҳажмини икки баравар оширишни режалаштираётгани келтирилган. Хусусан, маҳсулот қазиб олиш ҳажмини 2021 йилдаги 3 526 тоннадан 2030 йилда 7 100 тоннага етказиш мўлжалланган.
Қарорда 2022-2030 йилларда геология-қидирув ишларини фаоллаштириш ҳисобига уран захираларининг ўсиш суръати кўрсаткичлари тасдиқланган бўлиб, йилига 4 700 тоннадан 10,5 минг тоннагача ошириш кўзда тутилган. Ҳужжат билан республикада уран қазиб олишни кўпайтириш бўйича умумий қиймати 460 миллион долларлик 20 та инвестиция лойиҳалари рўйхати тасдиқланган.
Яқинда қабул қилинган Ўзбекистон–2030 стратегиясида мамлакатда уран ишлаб чиқаришни етти йил ичида 3 баробар ошириш белгиланди.