Уолт Диснейни ғаройиб эртак оламини яратган сеҳргар ва барча болаларнинг дўсти дея ҳисоблашади. Бошқа фикр ҳам мавжуд: машҳур мултипликатор аслида ҳаётда суратларни ёмон чизган, ўзгалар ғоясини ўғирлаган ва қўл остидагиларга чидаб бўлмас вазифалар қўйиб, зуғум ўтказган. “Дарё” “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида ушбу шахснинг ҳаёти ҳақида ҳикоя қилади.

Бойқушни ўлдириб қўйган болакай

Етти ёшли Уолт Дисней Миссуридаги оилавий фермаси атрофида айланиб юрар экан, дарахтда ўтирган бойқушни кўриб қолади. “Ўйнаш учун бирор кимса йўқ эди. Бойқушни кўриб қолдим. Учиб кетганида ортидан бордим. Нима учунлигини билмайман, лекин уни тутишни хоҳладим”, — дейди Дисней ўз интервьюларидан бирида.

Уй ҳайвони бўлишини хоҳлаган бола қушни ушлашга уринади, аммо кутилмаганда у Диснейга ташланиб қолади. Қаттиқ қўрқиб кетган йигитча, бойқушни қўлидан ташлаб юбориб, ўласи қилиб тепкилайди. Дастлабки шок тарқалгач, болакайни чидаб бўлмас айбдорлик ҳисси қоплайди.

“Ҳамон тушларимда ўша бойқушни кўраман. Ҳайратдан донг қотгандим. Унинг ўлимини истамас эдим”, — дея тан олганди у.

Натижада ушбу эпизод аниматорнинг ишларида ўз ўрнини топади: у мултфильмларида ҳайвонларни алоҳида ҳаяжон билан тасвирлашни бошлайди. Таъкидлаш жоизки, рассомлар барча эскизларни ҳақиқий ҳайвонларга қараб чизган, аммо анимация устидаги иш давомида уларнинг бирортасига шикаст етмаган.

Диснейда расм чизишга бўлган қизиқиш болалигидан бошланганди, аммо зуғумкор ота ўғлининг қизиқишларини маъқулламас ва бўёқ-қалам учун унга пул бермас эди. Шу боисдан болакай ўзининг илк суратларини ҳожатхона қоғозига кўмир ёрдамида чизади. Бир сафар унинг иқтидорини пайқаб қолган қўшниси 25 сент эвазига Уолтдан от суратини сотиб олади — бу боланинг рассом бўлиш хоҳишини янада мустаҳкамлашга хизмат қилганди. Йигитчанинг ушбу қарорини акаси Рой ҳам қўллаб-қувватлаган, у Диснейни нафақат отасининг калтакларидан ҳимояловчи, балки келажакда унинг ишончли ёрдамчисига ҳам айланади.

Биринчи жаҳон уруши қатнашчиси

Отасидан қочиб кетиш мақсадида 16 ёшли Дисней мактабни ташлайди ва Биринчи жаҳон урушига йўл олади. Ўсмир йигит кўз очиб юмгунча Францияда, “Қизил хоч” санитар машинасининг ҳайдовчиси сифатида хизмат бошлайди. У ерда ижодни тўхтатмайди, Дисней томонидан бўялган машина аскарлар орасида машҳурликка эришади.

Орадан икки йил ўтгач, у Kansas City Star газетасига аниматор сифатида ишга жойлашади, бироқ “тасаввури ва яхши ғояларининг етишмаслиги” оқибатида бўшатиб юборилади. Бироқ омадсизлик ёш ижодкорни ўзининг шахсий Laugh-О-Gram студиясини очишга ундайди ва у бу ерга мултипликатор дўсти Аб Айверксни таклиф қилади. Улар биргаликда рекламалар учун роликлар ишлаб чиқариш билан шуғулланади. Кейинроқ компания банкротликка учрайди.

Микки Маус муаллифлигининг ўғирланиши

Диснейга илк муваффақият 1927 йилда, шериги Аб Айверкс билан антропоморф персонаж қуёнча Освалдни яратганида келади. Мултфильмлар Universal Pictures савдо белгиси остида чиқарилгани боис рассомлар унинг муаллифлик ҳуқуқини қўлдан бой беради. Суддаги мағлубият Диснейга қаттиқ таъсир қилади ва у энг яқинларига ҳам ишонмай қўяди.

Шундан кейин у ўзининг Disney Cartoon студиясига ижодкорлар томонидан яратилган барча ишлар шартнома бўйича фақат унга тегишли экани ҳақида мажбурий қоидани киритади. Машҳурликка бўлган интилиш сабаб у яқин дўсти Айверксни ҳам аяб ўтирмайди — версиялардан бирига кўра, машҳур Микки Маус персонажининг ҳақиқий “отаси” Аб ҳисобланади. Дисней персонажларни овозлаштирганига қарамай, уларни чиза олмасди. Шу билан бирга, студия асосчиси жамоатчиликни муаллифлик ўзига тегишли эмаслиги ҳақида даъволарига жавоб қайтармайди.

Кечки базмларнинг бирида болакайлардан бири Диснейнинг ёнига келиб, ундан Микки Мауснинг суратини чизиб беришни сўрайди, аммо аниматор хижолатдан четга ўтади ва Айверксдан расм чизиб беришни илтимос қилади. Сурат тайёр бўлгач, Дисней унинг остига ўз исмини ёзиб беради. Бу эса дўстлар ўртасида баҳсни юзага келтиради ва кўп ўтмай уларнинг муносабати бутунлай якун топади.

Эксплуатация қилинган ишчилар

Диснейнинг бошқа ходимлари билан муносабатида ҳам шу каби ҳолатлар рўй берган, баъзилар улар ўз ижоди учун ойига бериладиган 12 долларни ололмагани етмагандек, титрларда исмлари ҳам кўрсатилмас эди.

Айниқса, “Оппоғой ва етти гном” мултфильми устидаги ишлар жуда машаққатли кечади. 1937 йилги премьера вақтида тўлиқ метражли анимацион фильмни яратиш осон вазифа эмасди. Аниматорлар уч йил давомида тиним билмай ишлагани боис Дисней ўз ходимларига картина муваффақиятга эришса, мукофот пуллари беришни ваъда қилади, аммо ўз сўзида турмайди.

Картина прокатга чиққач нафақат рекорд даражадаги 418 миллион долларни тўплайди, балки Диснейга “Оскар” олиб келади. Киноакадемия буюртмасига биноан мукофот битта катта ва еттита кичик ҳайкалчалар шаклида ишланган эди.

Дисней қўлга киритилган гонорарини янги студия учун сарфлаганидан кейин ишчилар билан муносабати янада ёмонлашади. У студияда оилавий муҳитни ўрнатишга уринган бўлишига қарамай, у ишчиларига мурожаат қилганида ҳаддидан ошиб кетарди. Хусусан, Дисней ўз рассомларига Мултипликаторлар гилдияси ва бошқа касаба уюшмаларига аъзо бўлишни тақиқларди, шунингдек, ишда эркаклар ва аёлларнинг ўзаро мулоқотини ҳам қатъий қоралаган.

1941 йилда норозилик оқибатида беш кунлик иш ташлашлар бошланади — бу “Дамбо” мултфильмининг премьерасига хавф туғдирарди. Шунда Дисней ходимлари қаршисига чиқиб, “улар кўп гапирмасдан, яхшиси, уйини тартибга келтиришлари”ни айтади. Disney маъмурияти ўз бошлиғини таътилга кетишга кўндирмаганида, вазият қандай тус олиши номаълум эди. Деярли шу вақтда компания сиёсатидан норозилар муаллифлик ҳуқуқидан маҳрум қилиниб, оммавий ишдан бўшатилади. Шунда Disney ўз имижини ҳимоя қилиш учун уларнинг барчасини “коммунистлар” деб атайди.

Нацистлар билан ҳамкорлик

Тасдиқланмаган маълумотларга кўра, АҚШ Иккинчи жаҳон урушига қўшилгунига қадар аниматор ҳамюрти Генри Форд каби нацистлар билан ҳамкорлик қилиб келган. 1930 йилларда Дисней нацистларнинг АҚШдаги ташкилоти аъзоси бўлган, шунингдек, фюрер образининг тарғиботи билан шуғулланган режиссёр Лени Рифенштал учун ўз студияси бўйлаб махсус экскурсия уюштирган. Шунга қарамай, қатор биографлар Дисней ашаддий антисемитизм тарафдори бўлганига ишонмайди, чунки унинг етакчи аниматорлари орасида яҳудийлар ҳам бор эди. Германия уни фақат тижорий жиҳатдан жалб этгани истисно эмас. Гап-сўзларга кўра, ёшлигида рассом бўлган Гитлер Дисней ижодини ҳурмат қилган ва ҳатто “Оппоғой”даги суратларни ўзи учун чизган ҳам. Шу билан бирга, аниматор уруш йиллари Гитлер Германияси ва унинг иттифоқдошлари устидан куладиган тарғибот мултфильмларини яратиш билан шуғулланади. 

Иккинчи жаҳон уруши мултипликаторга кўп пул олиб келди. Студиялар базўр кун кечирган даврда Дисней ҳукумат билан ҳамкорлик қилиб, Дональд Дак ва бошқа персонажлари иштирокида тарғибот-ташвиқот роликларини тасвирга олди. Бу эса ўз навбатида унинг “Оскар”лар коллекциясининг бойишига олиб келди. Умумий ҳисобда Дисней давлат билан 26 йил хизматда бўлган.

Миш-мишлардан бирига кўра, Дисней асранди ўғил бўлиб, Чикагода эмас, Андалусияда дунёга келган. Бола шифокор дон Хинес Каррилёнинг уй хизматкори Исабел Саморадан туғилгани айтилади. Кейинчалик ёлғиз она АҚШга — акасининг ёнига кўчиб ўтган. Никоҳсиз туғилган фарзандини эса Диснейлар оиласига боқишга топширади. Дисней биографиясини ўрганган Хосе Луис Кано ва Крстофер Жонс ҳам ушбу версияни қўллаб-қувватлайди.

Бу борада расмий маълумотлар Диснейнинг ўзи томонидан АҚШ ҳукумати билан ҳамкорлик учун йўқ қилинган деб ҳисобланади. Бундан ташқари, рассом ўзининг асл келиб чиқишига жуда қизиққани маълум. Унинг ижодида она образидан деярли фойдаланилмаслиги ҳам шундан — етим қолган Оппоғой ёки Беллни отаси тарбия қилади. Мултфильмда она фигурасидан фойдаланилса, у кўп ўтмай бетоб бўлиб қолади ёки вафот этади — Бембининг онаси каби.

Ишда баджаҳл, уйда эса меҳрибон ота

Отаси билан содир бўлган воқеалар сабаб Дисней умрининг охиригача бирга яшаган рафиқаси Лиллига ҳамда фарзандларига ҳеч қачон қўпол муносабатда бўлмади. Айтиш керакки, аниматорга сичқончани Мортимер эмас, Микки деб аташ таклифини айнан рафиқаси берган эди, болалар эса уни улкан кўнгилочар боғни яратишга илҳомлантирган.

Дисней ҳамда унинг турмуш ўртоғи узоқ вақт фарзандсизликдан азоб чекди — орадан етти йил ўтгач, уларнинг оиласида қизи Даяна Мери дунёга келди. Рафиқасининг соғлиғини хавфга қўймаслик мақсадида кейинроқ яна бир қизни асраб олишади ва унга Шерон Мей дея исм беришади. Дисней ходимларига қанчалик қаттиққўл бўлса, оиласида шунчалик бунинг акси эди. У иккала қизининг ҳам хотирасида идеал ота сифатида қолганди.

Аммо унинг ўзи иши ва ижодига алоҳида муҳаббати борлигини бот-бот такрорлаб келган. “Микки Маусни ҳар қандай аёлдан кўра кўпроқ яхши кўраман”, — деганди бир сафар мултипликатор.

Онасининг ўлимида ўзини айбдор ҳис қилган

1938 йили — етарлича пулга эга бўлган пайтларида Дисней кекса ота-онасига ҳашаматли уй совға қилади. Орадан бир ой ўтмасдан, уйда газ трубаси билан боғлиқ муаммолар бошланади. Шунда Дисней студиясида ишловчи механикларни газ таъминотини тўғрилашга юборади. Аммо улар етарли даражада малакага эга бўлмагани туфайли орадан бир қанча вақт ўтгач, онаси Флора газдан заҳарланиб, вафот этади. Дисней бунда ўзини ўзи айбдор санаб келган.

Уолт Дисней аёлларни умуман хушламасди. Рафиқаси Лилли билан айнан ишхонада танишиб қолганига қарамай, кейинчалик у студиясида қарама-қарши жинсдаги ҳамкасблар ўртасидаги нафақат муносабатни, балки оддий мулоқотни ҳам тақиқловчи қоидаларни жорий этади. Бунга риоя этмаганлар зудлик билан ишдан бўшатилган. Шу билан бирга, у аёлларни ишга олиши жуда қийин кечарди, эркак “болалар, ошхона ва черков” уларнинг асосий вазифаси деб ҳисоблар эди. Аниматор ўз қарашларини барча мултфильмларига сингдирган — қаҳрамонлар ҳаёти доим ўз севгилиси бўлган шаҳзодани учратиши билан мазмунан якунланади.

Шунингдек, Дисней аёллар исталган вақтда ҳомиладор бўлиб қолиб, лойиҳани хавф остига қўйиши, ўз навбатида ортиқча харажатларни келтириб чиқариши мумкин деб ҳисобларди. Аммо АҚШнинг урушга қўшилиши натижасида айрим эркак ходимлар фронтга жалб этилади ва компания янги ишчиларга муҳтож бўлиб қолади. Шунда аёлларни ёллашга қарор қилинади — ижод билан боғлиқ лавозимларга эмас, балки техник бўлимга. Чунки Дисней аниматор касби нафақат расм чиза олиш, балки ҳазил ҳиссини ҳам талаб этади, аёллар эса бу хусусиятдан мосуво деб ўйларди.

Матбуотда “меҳрибон Дисней амаки” образи фаол тарғиб қилинганига қарамай, айрим маълумотларга кўра у Скруж Макдакдан ҳам хасисроқ ва ўзига нисбатан ҳазилни ёқтирмайдиган эди. Шу сабабдан 1936 йили Диснейнинг 35 ёшга тўлиши муносабати билан аниматорлар Микки Маус иштирокида иш ташлашлар ва маошлар камлиги бўйича мултфильм яратганида, у аввалига ғояни мақтайди, кейин ҳамманинг олдида муаллифларни ишдан бўшатиб юборади.

Уолт Дисней умри давомида тинмасдан тамаки чекди ва 1966 йилда шифокорлар унга ўпка саратони ташхисини қўйди. Энг яхши шифокорлар қўлида даволанганига қарамай, аниматор ўша йилнинг ўзида — 15 декабрь куни 65 ёшида вафот этди. Компания асосчисига ҳурмат рамзи сифатида Disney мултфильмларида чекиш саҳнасини тасвирлашдан воз кечилди.

Гап-сўзлардан бирига кўра, қўйилган ташхисдан хабар топган Дисней ўзини криоген камерага музлатишларини сўрайди (аслида ўлимидан кейин у кремация қилинган). Бундан ташқари, ўлимидан олдин аниматор кўнгилочар боғ қуриш учун катта ер майдонини сотиб олмоқчи бўлган. Ҳозирда эса Orlandoдаги ушбу ҳудудда Диснейленд жойлашган.