Дунёнинг ҳар томонлама энг йирик мамлакатларидан бири бўлган Хитой ташқи сиёсати ва ташқи иқтисодий фаолиятининг устувор йўналишларидан бири Марказий Осиё ҳисобланади. Марказий Осиё – Хитой газ қувурининг учта линияси орқали табиий газ етказиб бериш, шунингдек, Қозоғистон – Хитой нефть қувури орқали нефть етказиб бериш Хитойнинг энергетик хавфсизлигини таъминлашга муҳим ҳисса қўшмоқда.
Бундай шароитда минтақавий ва халқаро муаммолар бўйича ўзаро ҳамкорликни ривожлантириш икки томонлама стратегик шерикликнинг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. Бу мавзу олий даражадаги Ўзбекистон-Хитой алоқалари кун тартибида ва якуний сиёсий ҳужжатларида анъанавий тарзда муҳим ўрин тутади.
“Дарё” икки мамлакат ўртасидаги кўп томонлама ҳамкорлик хусусида сўз юритади.
Икки давлат ўртасидаги дипломатик алоқалар
Ўзбекистон-Хитой муносабатлари узоқ тарихга эга ва Буюк ипак йўли даврига бориб тақалади, бир пайтлар Ўрта қироллик савдосининг асосий қисми бу йўл орқали ўтган. Самарқанд, Бухоро каби қадимий шаҳарлар бозорларида Хитой шойи, қоғоз, чой ва бошқа маҳсулотлар узоқ вақт ҳукмронлик қилган.
ХХР Ўзбекистон мустақиллигини 1991 йил 27 декабрда тан олган. Дипломатик муносабатлар 1992 йил 2 январда ўрнатилган. 2012 йил 6 июнда стратегик шериклик, 2016 йил 22 июнда кенг қамровли стратегик шериклик, 2022 йил 15-сентябрда янги даврда кенг қамровли стратегик шериклик ўрнатилди.
1991 йилдан буён икки давлат раҳбарларининг 21 марта саммити бўлиб ўтган. Ўзбекистонга Хитой Халқ Республикаси президентлари Сзян Сземин (1996), Ху Сзинтао (2004, 2010) ва Си Цзиньпин ташриф буюрди (2013, 2016, 2022).
Шавкат Мирзиёев 2017 йилнинг май ойида Хитойга илк марта давлат ташрифи билан борди. Мазкур ташриф Ўзбекистон-Хитой муносабатлари ривожига катта туртки берди. Ташриф натижасида қишлоқ хўжалиги, таълим, саноат, тиббиёт, энергетика, транспорт ва коммуникация соҳаларида турли лойиҳалар билан умумий қиймати 23 миллиард доллардан ортиқ бўлган 100 дан ортиқ икки томонлама шартномалар имзоланди.
Ташрифлар ва мулоқотлар кейинги йилларда ҳам давом этди. 2018 йилнинг июнь ойида Шавкат Мирзиёев Синдао шаҳрида ўтаётган ШҲТ саммити доирасида Си Цзиньпин билан учрашув ўтказди. 2019 йилнинг апрель ойида Ўзбекистон президенти “Бир макон, бир йўл” иккинчи халқаро форумида иштирок этиш мақсадида Пекинга борди.
Пандемия даврида ва ундан кейин ҳам қатор мулоқотлар давом этди. Турли конференциялардаги иштирок, телефон орқали мукофотлар шулар жумласидан.
2022 йилнинг февралида Шавкат Мирзиёев XXIV қишки Олимпия ўйинларининг тантанали очилиш маросими доирасидаги тадбирларда иштирок этиш учун Хитой пойтахтига борди. Шу йилнинг сентябр ойида эса ХХР Раиси Си Цзиньпин давлат ташрифи билан мамлакатимизга келди. Мазкур олий даражадаги ташриф доирасида 15 та ҳужжат имзоланди. Савдо-иқтисодий ва инвестициявий ҳамкорликка доир умумий қиймати 15 миллиард долларлик келишувларга эришилди ва битимлар имзоланди.
Бугунга қадар Ўзбекистон ва Хитой ўртасида 283 та ҳужжат имзоланган. Жумладан, 113 та давлатлараро ва ҳукуматлараро халқаро шартномалар, 82 та идоралараро ва 88 та бошқа турдаги.
Савдо-иқтисодий ҳамкорлик
2022 йилда икки давлат ўртасидаги савдо айланмаси 8,92 млрд долларни (+19,7%) ташкил этди, жумладан: экспорт – 2,52 млрд доллар (-0,4%), импорт – 6,4 млрд доллар (+30, 1%). 2023 йилнинг январь март ойларида товар айирбошлаш ҳажми 2,3 миллиард долларни (+7,4 фоиз) ташкил этди, жумладан: экспорт – 358,5 миллион доллар (-32,1 фоиз), импорт – 2 миллиард доллар (+20%).
Жами ўзлаштирилган Хитой сармояси 2017-2022 йилларда 10,9 миллиард долларни, шу жумладан 2022 йилда 2,2 миллиард долларни ташкил этди. Хитойнинг қатор тижорат банклари орқали Ўзбекистонга берилган кредитларнинг умумий портфели 6,9 миллиард доллардан ошади (шундан 4 миллиард доллари ҳукумат кафолатисиз).
2008-2022 йилларда 51 та лойиҳани амалга ошириш учун Хитой Халқ Республикаси ҳукуматининг 246,3 миллион долларлик грант маблағлари жалб этилди. 2022 йилда 10,1 миллион доллар миқдорида грантлар жалб этилди. Айни пайтда 77,6 миллион долларлик 6 та лойиҳа амалга оширилмоқда. Ўзбекистонда Хитой сармояси иштирокидаги 1763 та корхона фаолият юритмоқда, шундан 275 таси 2022 йилда ташкил этилган.
Бугунги кунда мамлакатлар Қирғизистон томони билан ҳамкорликда Самарқандда бўлиб ўтадиган ШҲТ саммити арафасида уч томонлама шартнома имзолаш орқали Ўзбекистон-Қирғизистон-Хитой темир йўли қурилиши лойиҳасини илгари суриш ишларини фаоллаштирди. Ушбу лойиҳанинг амалга оширилиши “Бир камар, бир йўл” ташаббуси доирасида “Хитой-Марказий Осиё-Ғарбий Осиё” иқтисодий йўлагини шакллантириш режаларини илгари суриш, Жанубий Осиё ва Яқин Шарққа янги транспорт йўлакларини ривожлантиришга ҳисса қўшиши мумкин.
Айни пайтда икки давлат соғлиқни сақлаш вазирликлари ўртасидаги алоқалар фаол ривожланмоқда. Шундай қилиб, 2021 йил сентябр ойида COVID-19 га қарши Ўзбекистон-Хитой қўшма вакциналарини ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Коронавирус тарқалишига қарши курашиш доирасида 2020 йил 12 февраль ва 3 март кунлари Ўзбекистон Хитойга умумий қиймати 203 минг долларлик инсонпарварлик ёрдами юборди. 2020 йилнинг март декабрь ойларида Хитой Халқ Республикаси ҳукумати томонидан 4,8 миллион долларлик 50 тоннадан ортиқ инсонпарварлик ёрдами етказилди.
Маданий ва гуманитар ҳамкорлик
2003 йилда Хитойнинг Чангчун шаҳрида Камолиддин Беҳзод ҳайкали очилди, 2017 йили Шанхай университетида Алишер Навоий ҳайкали. Конфуций институтлари Тошкент (2005 йилдан) ва Самарқандда (2014 йилдан) фаолият юритмоқда. 2019 йилда Самарқанд давлат университети ёнида Конфуций ҳайкали ўрнатилди.
Марказий Миллатлар Университетида (Пекин) ва Шанхай халқаро тадқиқотлар университетида ўзбек тили кафедралари мавжуд. Хитой тилини ўрганаётган ёшлар сони ортиб бормоқда, уларни Хитой маданияти, мусиқаси ва рақси ҳам ўзига жалб қилмоқда. Шу нуқтаи назардан, Тошкентдаги Хитой миллий маданият маркази Хитойда ўқиш истагида бўлган ўзбекистонлик ёшларга стипендия ва грантлар ажратишда кўмаклашаётгани ижобий таъсир кўрсатмоқда.
Мамлакатлар ўртасида туризм соҳасидаги ҳамкорлик ҳам изчил ривожланиб бормоқда. Ўзбекистон ҳам Хитой сингари бой тарихий-маданий меросга, Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Хива, Шаҳрисабз, Қўқон, Фарғона каби ноёб қадимий меъморий ёдгорликларга эга бўлган ранг-баранг мамлакатдир.
2010 йилдан бошлаб Ўзбекистонга Хитой фуқароларининг гуруҳли саёҳатлари учун туристик давлат мақоми берилди, 2017 йилда эса беш йилга мўлжалланган Туризм соҳасида ҳамкорликни ривожлантириш дастури қабул қилинди. 2021 йил март ойидан бошлаб Хитой фуқаролари учун ўн кунлик визасиз режим амал қилади.
Кўрилган чора-тадбирлар туфайли кейинги йилларда Ўзбекистонга хитойлик сайёҳлар оқими сезиларли даражада ошди. 2017-2019 йилларда уларнинг сони 19 мингдан 54 минг нафардан ошди. Бироқ сўнгги уч йил ичида пандемия бошланиши билан мамлакатлар ўртасидаги сайёҳлар оқими қисқарган ва 10 минг кишидан ошмаган.
Ўзбекистон Президенти ташаббуси билан 2023 йил Марказий Осиё ва Хитой халқлари маданияти ва санъати йили деб эълон қилинди.
“Марказий Осиё – Хитой” саммити ҳақида
18-19 май кунлари Сиан шаҳрида бўлиб ўтадиган “Марказий Осиё – Хитой” саммити Ўзбекистон ва Хитой ўртасидаги минтақавий ҳамкорлик салоҳиятини янада самаралироқ очиб беришга хизмат қилиши шубҳасиз.
Экспертлар Ўзбекистон ва Хитой ўртасидаги стратегик шерикликнинг муҳим устувор йўналиши минтақавий хавфсизлик ва Марказий Осиё тараққиётини таъминлашнинг муҳим омили бўлиб қолаётган Афғонистонда тинчлик ўрнатиш, барқарорликни таъминлаш ва қайта тиклашга кўмаклашишдан иборатлигини таъкидлашмоқда.
Изоҳ (0)