Америка Қўшма Штатлари Энергетика Ассоциацияси Ўзбекистонда энергетика тизимининг барқарорлиги ва ишончлилиги бўйича тадқиқот ўтказди. “Дарё” ушбу мақолани эътиборингизга тақдим қилади.

Ўзбекистоннинг энергетика мустақиллигини таъминлаш, саноат тармоқлари ва аҳолисини замонавий, тоза ва арзон энергиядан барқарор ва ишончли фойдаланишини таъминлаш бўйича улкан режаларини амалга ошириш мумкин. 

Муваффақиятни таъминлаш учун сиёсатчилар ва коммунал хизматлар қайта тикланадиган энергия интеграцияси муаммоларига таянч ва чидамли бўлиш учун мамлакат электр тармоғини мустаҳкамлашга сармоя киритишлари керак.

Электр энергиясининг қарийб 95 фоизи иссиқлик станцияларида, 75 фоиздан ортиғи эса табиий газдан олинадиган Ўзбекистонда тоза энергия ҳукуматнинг иқтисодий ривожланиш стратегиясининг тобора муҳим векторига айланиб бормоқда. 

Яқинда Ўзбекистон ҳукумати қайта тикланадиган энергия манбалари бўйича улкан мақсадларни қўйди, шу жумладан 2026 йилгача қайта тикланадиган энергия қуввати 8 000 МВтга оширилиши кутилмоқда. 

Бундан ташқари, Ўзбекистон ҳукумати қуёш энергияси қувватини 5 000 дан 7 000 МВтга ва шамол қувватини 3 000 дан 5 000 МВтга оширишни кўриб чиқмоқда. 

Бу амалга оширилса, 2030 йилга бориб гидроэнергетика ишлаб чиқариш 50 фоизгача кўпайиб, қайта тикланадиган энергия манбаларидан электр энергиясининг камида 30 фоизини ишлаб чиқариш мақсадларига эришилади.

Ўзбекистоннинг қазиб олинадиган ёқилғиларга бўлган боғлиқлигини камайтириш мақтовга сазовор ишдир, аммо ишончли тоза энергияга ўтиш янги электр станцияларини молиялаштириш, қуриш ва ишга туширишдан кўра кўпроқ нарсани талаб қилади. 

Қайта тикланадиган энергиянинг катта миқдорини тармоқ интеграцияси энергия тизимининг барқарорлиги ва ишончлилиги учун бир қатор муаммоларни келтириб чиқаради. 

Қайта тикланадиган ишлаб чиқариш анъанавий ишлаб чиқаришга қараганда камроқ инерсияга эга. Шу сабабли частота ва кучланиш муаммолари бартафар этилади ҳамда мавжуд электр узатиш линияларининг вақтинча ҳаддан ташқари юкланиши учун потенсиал кучаяди. 

Катта ҳажмдаги қайта тикланадиган ишлаб чиқаришни заиф ва мослашувчан тармоққа интеграциялаш энергия таъминоти ва талаб ўртасидаги номувофиқликка олиб келиши, бу эса электр энергиясининг узилиши ёки ҳатто тизимнинг қулашига олиб келиши мумкин. 

Ушбу хавфларни юмшатиш учун тизим операторлари тармоқнинг мослашувчанлиги ва бошқарилиши, айниқса фаол қувватни тартибга солиш бўйича қатъий талабларни амалга ошириши керак. 

Бундан ташқари, ҳукумат қайта тикланадиган энергия манбаларининг ўзгарувчанлигини бартараф этишга ёрдам берадиган энергия сақлаш ечимларидан фойдаланишни бошлаши керак.

Қиш ойларидаги беқарорлик

Электр узилишлари тез-тез учраб турадиган Ўзбекистонда, айниқса, қиш ойларида электр тармоғидаги беқарорлик жиддий ташвиш уйғотади. 

Ушбу муаммони ҳал қилиш учун Америка Қўшма Штатлари Энергетика Ассоциацияси (USEA) 1 800 МВт шамол энергияси, 2 500 МВт қуёш ва 6 500 МВт янги иссиқлик ва гидроэнергетика ишлаб чиқариш қувватлари билан 2026 йилга мўлжалланган Ўзбекистон энергетика тизимининг барқарорлиги ва ишончлилиги бўйича тадқиқот ўтказди. 

АҚШ Халқаро Тараққиёт Агентлиги (USAID) томонидан молиялаштирилган тадқиқотнинг мақсади келажакдаги узатиш тизимини таҳлил қилиш ва ушбу катта ҳажмдаги қайта тикланадиган энергия манбаларининг режалаштирилган интеграцияси натижасида юзага келиши мумкин бўлган тармоқ беқарорлигини олдини олиш учун техник ва муҳандислик ечимларини ишлаб чиқиш эди. 

DMSS Engineering consulting фирмаси томонидан олиб борилган тадқиқот нормал (N-0) ва фавқулодда (N-1) тармоқ схемалари учун барқарор ҳолат шароитларини таҳлил қилиш, динамик ва кичик сигнал барқарорлиги ҳисобларини ўз ичига олади. 

Тизимни ўрганиш натижалари тармоқнинг беқарорлиги, линия ва трансформаторларнинг ҳаддан ташқари юкланиши, айрим электр станцияларидан электр энергиясини эвакуация қилишнинг чекланганлиги ҳамда Ўзбекистоннинг ғарбий қисми ва Марказий Осиёнинг қолган электр тизими ўртасидаги ҳудудлараро тебранишлар эҳтимоли каби бир қатор мумкин бўлган муаммоларни аниқлади. Бу бутун тизимнинг қулашига олиб келиши мумкин.

Қувонарлиси, Ўзбекистон ҳукумати ва Ўзбекистон Миллий электр тармоғида мамлакатнинг электр узатиш тизими оператори томонидан юзага келиши мумкин бўлган муаммоларни юмшатиш ва миллий электр тармоғи барқарорлигини сақлаш учун амалга ошириши мумкин бўлган техник ва маъмурий ечимлар мавжуд.