Ўзбекистоннинг яшил иқтисодиётга ўтиши: муаммолар ва имкониятлар

Жаҳон банки Ўзбекистоннинг яшил иқтисодиётга ўтишдаги муаммолар ва имкониятларини таҳлил қилди. The Diplomat нашри бу ҳисоботни қайта кўриб чиқди. 

Ўзбекистон ўзининг умумий иқтисодий режалаштиришига барқарор амалиётни киритиш борасида сезиларли ютуқларга эришмоқда. 

Мамлакат 2016 йилда режали иқтисодиётдан бозор иқтисодиётига ўтишни бошлади. У ўзининг иқтисодий трансформациясини яшил ёндашув билан кучайтириш зарурлигини тан олди. Ҳукумат янада барқарор иқтисодий моделни яратиш мажбуриятини олди.

Хусусан, 2022 йил декабрь ойида имзоланган президент қарорида бу борада ҳокимият органлари томонидан амалга оширилиши лозим бўлган муайян ислоҳотлар белгилаб берилган. 

У 2030 йилгача яшил иқтисодиётга ўтиш ва яшил ўсишни таъминлаш бўйича Ҳаракатлар режасини қабул қилди, у яшил, барқарор ва инклюзив ривожланишга эришиш учун мавжуд экологик ва иқтисодий муаммоларни ҳал қилишга қаратилган чора-тадбирларни ўз ичига олади.

Ўзбекистоннинг Иқтисодий тараққиёт ва қашшоқликни қисқартириш вазирлиги ҳамда бошқа давлат идоралари билан ҳамкорликда Жаҳон банкининг яқинда тайёрланган ҳисоботида мамлакатнинг яшил иқтисодиётга ўтишдаги муаммолари ва имкониятлари таҳлил қилинган. 

У энг долзарб экологик ва бошқа хавфларни аниқлайди, шунингдек, сиёсатга ўзгартиришлар ва ҳаракатларни тавсия қилади. Улардан баъзилари энергия самарадорлиги бўйича чора-тадбирлар ва ландшафтларни тиклаш дастурлари каби бир вақтнинг ўзида иқтисодиёт ва атроф-муҳитга фойда келтиради. Ушбу мақола ҳисоботнинг баъзи хулосаларини умумлаштиради.

Ўзбекистон ресурсларни бошқаришни яхшилашига тўғри келади. Мамлакатнинг ресурс самарадорлиги Европа Иттифоқи ва бошқа юқори ўрта даромадли мамлакатларникидан анча паст. 

Ўзбекистонда сувдан фойдаланиш, айниқса, самарасиз, мамлакатнинг ялпи ички маҳсулот бирлигига тўғри келадиган энергия сарфи Европа ва Марказий Осиё минтақасидаги ўртача кўрсаткичдан қарийб уч баравар ва қўшни Қозоғистонникидан икки баравар юқори.

Шу билан бирга, шаҳар ва саноат манбаларидан ҳавонинг заррачалари билан ифлосланиши шамол томонидан урилган қум ва бузилган ерларнинг чанглари билан кучаяди. 

Аҳолининг салмоқли қисми мунтазам равишда зарарли деб ҳисобланган ҳаво сифатига дучор бўлади.

Ўзининг яшил амбицияларини қондириш учун Ўзбекистон учта вақт оралиғида: шошилинч, яқин ва узоқ муддатли даврга бўлинган ушбу ва бошқа муаммоларни ҳал қилиши керак. 

Мамлакатнинг қишлоқ хўжалигига йўналтирилган иқтисодиёти ва аҳоли зич жойлашган ҳудудларда ҳавонинг босқичма-босқич ёмонлашишини ҳисобга олган ҳолда, унинг энг долзарб яшил устуворликлари ҳаво сифатини яхшилаш, ер ва сувдан барқарор фойдаланиш бўлади. 

Бунга ландшафтни тиклаш, сувни самарали бошқариш ва ҳаво ифлосланишини камайтириш чоралари орқали эришиш мумкин.

Ердан барқарор фойдаланиш Ўзбекистонда кенгайиши керак бўлган муҳим амалиётдир. Иқлимга асосланган қишлоқ хўжалиги амалиётлари эрдан фойдаланиш барқарорлигини янада оширади. 

Узоқ муддатда мамлакат қишлоқ хўжалигидан қимматроқ, яхши ҳақ тўланадиган тармоқларга ўтишни таъминласа яхши бўларди. Бунинг учун қишлоқ хўжалиги ишчи кучининг бир қисмини, хусусан, энг заиф аёллар ва ёшларнинг қайта малакасини ошириш керак. 

Сув нархларини белгилаш ва суғориш учун инвестициялар орқали сувдан фойдаланиш самарадорлигини ошириш энг катта устувор вазифа бўлиши керак, сувдан фойдаланишнинг маълум чегаралари ушбу янги устуворликларнинг бир қисмидир. 

Кам углеродли оқилона сиёсат Ўзбекистонда кам углеродли энергия ва энергия самарадорлигига ўтиш учун зарур рағбатларни беради.

Халқаро валюта жамғармаси ва Жаҳон банкининг углерод нархини баҳолаш воситаси таҳлили шуни кўрсатадики, Ўзбекистонда углерод нархи қўшимча фискал даромад сифатида ЯИМнинг 5 фоизигача бўлиши мумкин, бу яшил лойиҳаларни молиялаштириш ёки уй хўжаликларига иқтисодий таъсирни юмшатиш учун ишлатилиши мумкин. 

Бундан ташқари, иш ўринларини яратиш ва ресурсларни қайта жойлаштириш стратегиялари яшил ўтишнинг баъзи ижтимоий харажатларини камайтиришга ёрдам беради. 

Global яшил ўтиш янги иш ўринлари яратиш ва экологик барқарорликни таъминлаш учун катта имкониятлар яратади ва Ўзбекистон бу имкониятлардан фойдаланиш учун яхши мавқега эга.

Иш жойлари ва атроф-муҳит натижаларини оптималлаштирадиган соҳалар қаторига соғлиқни сақлаш, таълим, молия ва иқлимга мос кончилик киради. 

Мамлакатдаги энг йирик бандлик соҳаси бўлган қишлоқ хўжалиги қимматроқ саноатга ўтиш ва экотизим хизматлари ёрдамида ердан фойдаланишни оптималлаштириш орқали янада кўпроқ яшил иш ўринларини таъминлаш ва турмуш даражасини яхшилаш салоҳиятига эга. 

Бундан ташқари, қайта тикланадиган энергия манбалари ва бошқа инновацион технологияларга асосланган, худди шундай яшил салоҳиятга эга бўлган тармоқларнинг кенгроқ рўйхати қўшимча таҳлилга лойиқдир.

Яшил иқтисодиётга ўтиш муваффақиятини таъминлаш учун давлат сектори ва яшил молияни жалб қилиш жуда муҳимдир. 

Сиёсий чора-тадбирлар яшил секторда янги иш ўринларини яратиш орқали ижтимоий харажатларни камайтириш билан бирга молиялаштиришдаги бўшлиқни бартараф этиши керак. 

Бундан ташқари, сиёсат энг кўп зарар кўрганларни қайта тайёрлаш, қайта жойлаштириш ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш имконини бериши керак. 

Ушбу чора-тадбирлар Ўзбекистон ҳукумати томонидан Жаҳон банки кўмагида ишлаб чиқилаётган Узоқ муддатли декарбонизация стратегиясининг бир қисми бўлиши мумкин.

Қийинчиликлардан имкониятларгача

Дунё янада барқарор келажак сари интилаётган бир пайтда Ўзбекистон глобал энергетика кўрсаткичларига, хусусан, юқори энергия ва углерод интенсивлиги нуқтаи назаридан жавоб беришда жиддий муаммоларга дуч келмоқда. 

Ушбу шартлар мамлакатни ташқи савдо сиёсат олдида заиф ҳолга келтиради. Бироқ Ўзбекистон глобал яшил ўтиш жараёнини ўзлаштириб, атроф-муҳит ва иқлим сиёсатини кучайтириш орқали бу муаммони имкониятга айлантириши мумкин.

Аксарият мамлакатлар иқлим ўзгаришига қарши курашиш учун паст углеродли сиёсатни қўллаётгани сабабли, углеродни кўп истеъмол қиладиган маҳсулотларга глобал талаб ўрта ва узоқ муддатли истиқболда камаяди. 

Бу Ўзбекистоннинг кўп углеродли экспортига салбий таъсир кўрсатиши, мамлакат ялпи ички маҳсулоти ва фаровонлигига таъсир қилиши мумкин. 

Кейинчалик углероддан воз кечиш анча қимматга тушадиган технология ва тизимларга ёпишиб қолмаслик учун Ўзбекистон ўз иқтисодиётини яшиллаштириш жараёнини дарҳол бошлаши керак. 

Яшил мақсадларга устуворлик бериш бозор иқтисодиётига кенгроқ ўтишда давом этаётган саъй-ҳаракатларнинг ажралмас қисми бўлиши керак. 

Ресурс самарадорлигини ошириш, яшил бандлик ва молияни ривожлантириш каби бошқа яшил чоралар ҳам Ўзбекистонга яқин муддатли фойда келтириши мумкин.

Бироқ мамлакат яшил ўтишнинг жамиятга таъсирини ҳам ҳисобга олиши керак. Яшил секторларни қўллаб-қувватлаш ҳамда углеродни кўп талаб қиладиган фаолиятдан воз кечиш инвестициялар ва иш ўринлари яратиш схемасини ўзгартириб, ғолиблар ва ютқазувчиларни яратади. Энг кўп зарар кўрган компанияларга ёрдам кўрсатиш жуда муҳимдир. 

Жаҳон банки Ўзбекистоннинг яшил ва инклюзив ўсишни амалга оширишга қаратилган саъй-ҳаракатларини қўллаб-қувватлашга содиқдир. 

Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш сиёсати ва ислоҳотларнинг тўғри аралашмасини қабул қилиш орқали мамлакат яшил, бардошли ва инклюзив келажакнинг мукофотларини олиши мумкин. 

Иқтисодий ўсиш ва ривожланиш учун кўплаб имкониятларни тақдим этаётган глобал яшил ўтиш даврида Ўзбекистон ўз келажагини таъминлаш учун барқарор сиёсатни қабул қилиши керак.