Тан олинган камбағаллик. Ҳукумат муаммони қандай ҳал этмоқчи?

Расмий маълумотга кўра, ўзбекистонликларнинг 14 фоизи камбағалликда кун кечирмоқда. Бу жами аҳолининг (36 миллион киши) 5 миллиондан ортиғини ташкил этади. Ўз навбатида, камбағалликни қисқартириш давлат сиёсатининг муҳим йўналишларидан бири экани такрорлаб келинади. Муаммога қандай ечим топилмоқда, бу йўналишдаги ишлар самара беряптими? Бугун шу ҳақда сўз юритамиз.

Ўзбекистонда камбағаллик даражаси

Ўзбекистонда аҳолининг камбағаллик даражаси ҳақида яқин яқингача деярли гапирилмасди. Президент Шавкат Мирзиёев 2020 йил февралдаги парламентга мурожаатида илк бор мамлакат аҳолисининг камбағал қатлами ҳақида маълумот берган. Ўша пайтда давлат раҳбари республика аҳолисининг 12-15 фоизи камбағал эканини, уларнинг умумий сони 4,5 – 5 миллион нафарлигини таъкидлаган.

“Дастлабки ҳисоб-китобларга кўра, 12—15 фоиз ёки 4,5 — 5 миллион аҳолимиз камбағал. Бу уларнинг бир кунлик даромади 10—13 минг сўмдан ошмаяпти, дегани. Ёки бир оилада машина ҳам, чорва ҳам бўлиши мумкин, лекин бир киши оғир касал бўлса, оила даромадининг камида 70 фоизи уни даволатишга кетади. Хўш, бундай оилани ўзига тўқ дейиш мумкинми? Президент сифатида мени одамларимизнинг овқатланиши, даволаниши, болаларини ўқитиши, кийинтириши каби ҳаётий эҳтиёжлари нима бўлаяпти, деган савол ҳар куни қийнайди”, – деган у.

2021 йил 10 июнь куни Сенатда бўлиб ўтган камбағалликни қисқартириш масаласига доир йиғилишда 2020 йилдагига қараганда фарқли маълумотлар берилган, яъни республикада камбағаллик 12,8 фоиздан 11,4 фоизга қисқаргани айтилган. Жаҳон банки томонидан ўтказилган тадқиқот натижаларига кўра, Ўзбекистонда пандемия билан боғлиқ чекловлар сабабли, қўшимча 450−840 минг киши камбағаллик чегарасидан пастда бўлиш эҳтимоли юқори эди.

2022 йил 25 январь куни Шавкат Мирзиёев раислигида камбағалликни қисқартириш масаласида йиғилиш ўтказилди. Президент матбуот котиби Шерзод Асадовнинг маълум қилишича, мажлисда 2022 йилда Ўзбекистонда камбағаллик даражаси 17 фоиздан 14 фоизга пасайгани айтилган.

Статистика агентлигининг ҳисоботида 2023 йилнинг 1 январь ҳолатига Ўзбекистоннинг доимий аҳолиси 36 миллон нафардан ортган. Бу мамлакатда 5 миллион нафардан ортиқ одам камбағалликда кун кечирмоқда, дегани.

Ўзбекистонда яхши яшаш учун қанча пул керак?

Яқинда дунёдаги йирик онлайн маълумотлар базаларидан бири Numbeo Ўзбекистонда қанча маблағ эвазига фаровон яшаш мумкинлигини ҳисоблаб чиққанди. Манбага кўра, республикада 4 киши бўлиб яшайдиган оилалар ижара ҳақини ҳисобга олмаганда 1 минг 486 доллар (16 миллион 866 минг 100 сўм) сарфлаб яхши яшаши мумкин. Бир киши учун бу нарх 413 долларга (4 миллион 587 минг 550 сўм) тўғри келади. Numbeo ҳисоб-китобларида Ўзбекистонда яшаш нархи АҚШдагидан ўртача 62,6 фоизга пастлиги келтирилган.

Статистик рақамларга қараганда, республикада 2022 йилнинг январь—декабрь ойларида ўртача ойлик номинал ҳисобланган иш ҳақи 3,9 миллион сўмни ташкил этган. Бу ўтган йилларнинг мос даври билан солиштирганда энг юқори кўрсаткич ҳисобланади. Аммо мазкур ҳисобга қишлоқ хўжалиги ва кичик тадбиркорлик субъектлари кирмайди. Қўшилмаган сегментлардаги ҳисоблар инобатга олинса, ҳақиқий ўртача иш ҳақи юқоридаги рақамдан 20 фоизгача пастроқ чиқади.

Камбағалликни қисқартириш бўйича нималар қилинмоқда?

2017 йилда кам таъминланган 500 минг оила давлатдан ижтимоий ёрдам олган бўлса, бугунга келиб уларнинг сони 2 миллиондан ортди. Ажратилаётган маблағлар ҳам етти бараварга кўпайтирилиб, йилига 11 триллион сўмга етди.

Аҳоли орасида пенсия ва нафақа олувчилар сони ҳам сезиларли ўсди. Статистика агентлиги маълумотларига кўра, 2016 йилда 3,3 миллион нафар, 2017 йилда 3,5 миллион, 2018 йилда 3,7 миллион, 2019 йилда 3,9 миллион, 2020 йилда 4 миллион, 2022 йилда 4,3 миллион нафар одам пенсия ва нафақа олган. Пенсия жамғармасининг маълум қилишича, 2023 йил январь ойи учун 4,4 миллион кишига пенсия ва нафақа берилган.

2022 йил 1 январдан бошлаб ҳар бир қишлоқ, ҳар бир маҳаллада тадбиркорликни ривожлантириш, аҳоли бандлигини таъминлаш ва камбағалликни қисқартириш бўйича туман (шаҳар) ҳокимининг ёрдамчиси лавозими жорий этилди.

Ҳисоб-китобларга кўра, ўтган йил давомида ҳоким ёрдамчилари бир миллион аҳолини касб-ҳунарга ўқитиб, тадбиркорлигини бошлашга кўмаклашган, даромадли иш билан банд қилган. Шу даврда 200 мингга яқин тадбиркорлик субъекти ташкил қилиниб, 10 минг корхона фаолияти кенгайтирилган ва 11 минг корхона қуввати тикланган.

Жорий йилда ҳукумат томонидан 5 миллион аҳоли бандлигини таъминлаш, шу жумладан, 2 миллионта доимий иш ўринларини яратиш режалаштирилган.

Президент 2022 йил 25 январдаги камбағалликни қисқартиришга доир йиғилишда Навоий, Бухоро, Наманган, Қўқон, Оҳангарон ва Чирчиқ шаҳарлари, Зафаробод, Арнасой, Вобкент, Шофиркон, Когон, Ғиждувон, Ромитан туманларининг бандлик ва камбағалликни қисқартириш бўйича режалари пухта ишлаб чиқилмагани, уларда мавжуд барча имконият ва захиралар ҳисобга олинмагани танқид қилганди. Шу билан бирга, камбағаллик кўрсаткичлари республика бўйича яхшиланган бир пайтда, Навоий, Сурхондарё ва Фарғонада ўзгариш сезилмаётгани таъкидлаган.

Табиийки, камбағалликни қисқартиришнинг энг асосий механизми – аҳолини яхши даромадли иш билан таъминлашдир. Шу мақсадда республикада камбағалликни қисқартиришга масъул 5 та идора яхлит тизимга айлантирилди. Эндиликда меҳнат ресурслари ва ишсизлик ҳисобини юритиш ҳам, бандликка кўмаклашиш ва тадбиркорликни маҳаллабай ривожлантириш ҳам битта – Камбағалликни қисқартириш ва бандлик вазирлигида бўлади. Бундан ташқари, янги вазирликка Хитойдан камбағалликни қисқартириш бўйича катта тажрибага эга экспертлар жалб қилинмоқда.

Маълумотларга кўра, 2023 йилда оилавий тадбиркорликни янада рағбатлантириш бўйича молиявий кўмак кўлами кенгайтирилади. Бу ҳам аҳолини фаол даромад топишга интилишини қўллаб-қувватлаш маъносида яхши самара беришига ишонилмоқда.

Президент матбуот котибининг хабар қилишича, 2023 йилда оилавий тадбиркорлик дастурига давлат бюджетидан 12 триллион сўм ажратилиши белгиланган. Таққослаш учун, 2022 йилда бу кўрсаткич 2 триллион сўмга кам эди, яъни қарийб 10 триллион сўм бўлганди.

Жорий йилда тадбиркорлар фаолиятини кенгайтириш учун кредит миқдори амалдаги 225 миллион сўмдан 300 миллион сўмгача оширилади. Деҳқон хўжаликларига гаровсиз кредит миқдори 50 миллион сўмгача оширилади (амалда 33 миллион сўм). Аввал оилавий тадбиркорлик дастурлари доирасида кредит олиб, яхши натижа кўрсатган тадбиркорлар ушбу дастурлар доирасида яна имтиёзли кредитлар олиши мумкин бўлади (ҳозир фақат бир марта олиш мумкин). Шунингдек, кредитларнинг бир қисмини пластик картага олишга ҳам рухсат берилади.

“Камбағаллар сони икки баравар камаяди”

Бош вазир ўринбосари Жамшид Қўчқоров парламентга берган ахборотида Ўзбекистонда 2022 йилда тадбиркорлик, саноат, қишлоқ хўжалиги ва хизмат кўрсатиш соҳаларида 2,7 миллион аҳолининг доимий даромадли иш билан бандлиги таъминланганини айтди.

“Бундан ташқари, 4 миллиондан зиёд аҳоли мавсумий меҳнат орқали даромад манбаига эга бўлди. Ижтимоий ҳимояга муҳтож фуқароларга давлат бюджетидан жами 2,2 триллион сўмлик бир марталик моддий ёрдам кўрсатилди. Мамлакатдаги 2,2 миллион нафар кам таъминланган оилалар учун болалар нафақалари тайинланди. 78 мингдан ортиқ оилага моддий ёрдам кўрсатилди. Бунинг ҳисобига “Ижтимоий ҳимоя ягона реестри” ахборот тизими орқали оилаларга моддий ёрдам кўрсатиш қамрови 2021 йилга нисбатан 1,5 баравар ошди”, – деган ҳукумат расмийси.

Қўчқоровнинг таъкидлашича, келаси 5 йил ичида мамлакатда камбағаллар сони 2 баравар камаяди. Мамлакат ялпи ички маҳсулоти (ЯИМ) жон бошига 2 минг 800 долларга етади. 2022 йилги кўрсаткичлар бўйича ЯИМ (80 млрд доллар) аҳоли жон бошига 2 200 долларни ташкил қилди.

Ўз нутқида Қўчқоров Ўзбекистонда аҳоли топган даромадининг 40-50 фоизини озиқ-овқат маҳсулотлари харид қилишга сарфлашига ҳам эътибор қаратди. Бу жуда юқори кўрсаткич саналади.

Яқинда иқтисодчи Беҳзод Ҳошимов камбағалликни енгишда нималарга эътибор бериш муҳимлиги тўғрисида фикр билдирганди.

“Камбағалликка қарши глобал ечим доимий иқтисодий ўсишдир. Иқтисодий ўсиш бўлмагунча Ўзбекистон ёки бошқа ихтиёрий давлат ва жамиятда камбағаллик масаласи ечилмайди. Камбағалликни қисқартириш сўзи билан иқтисодий ўсиш сўзи бир-бирига тенг тушунчалардир. Ресурсларимиз қанчалик кўп бўлса, заиф қатламга ёрдам беришга имкониятларимиз шунча юқори бўлади. Тўғри, одамларни иш билан таъминлаш камбағалликни камайтиради. Лекин иши бор инсонларнинг камбағаллари ҳам мавжуд. Яъни эрталабдан кечгача ишлаб косаси оқармайдиганлар бор. Албатта, бундайлар бошқа давлатларда ҳам мавжуд. Улар ишлаб турган камбағаллар дейилади. Айтмоқчиманки, ишнинг ўзи ечим эмас. Ишли бўлсаю кам пул олса, камбағаллик ечилмайди. Одам яхши даромад оладиган ва ўзини ривожлантирадиган ишлар керак. Бойлик камбағаллик муаммосини ечишнинг энг асосий омилидир”, – деган эди мутахассис.

Умуман олганда, Ўзбекистондаги иқтисодий ривожланиш қанчалик тез бўлса, маҳаллий меҳнат бозорида шунчалик талаб ошади. Камбағаллик муаммоси ҳам секин-аста бартараф бўлиб бораверади.