Инсон ўзидаги ёки яқинларидаги когнитив пасайишнинг огоҳлантирувчи белгиларини арзимас нарса деб эътибордан четда қолдириши мумкин. Мисол учун, Альцгеймер касаллигининг кўплаб дастлабки белгилари оддий қариш жараёни билан адаштирилади, деб ёзади «Новий очаг».
Нима учун Альцгеймернинг дастлабки белгиларини билиб қўйиш муҳим?
«Буни шундай қолдирманг, — дейди Альцгеймер ассоциациясининг ғамхўрлик қилиш ва қўллаб-қувватлаш бўйича катта директори Моника Морено. — Одам когнитив аломатларни келтириб чиқарадиган нарсадан қанчалик қўрқмасин, нима билан шуғулланаётганини билса, бу ҳар доим осонроқ бўлади ва диагностика сезиларли фойда келтиради. Альцгеймер касаллигида тўғри ташхис қўйиш, шифокорга вақтида мурожаат қилиш тузалиш учун имкониятларни кўпайтиради».
Аммо ўз вақтида чора кўриш учун бир қанча белгиларга эътибор бериш лозим. «Жуда кўпчилик Альцгеймернинг дастлабки белгиларини оддий қариш деб адашади, — дейди у. — Биз мияда ёш билан боғлиқ ўзгаришлар содир бўлишини билсак-да, бу аломатлар меъёрдан ташқари ўзгаришлар ҳақида сигнал бериши мумкин. Агар ушбу белгиларнинг камида биттаси кузатилса, уларни муҳокама қилиш ва когнитив бузилиш даражасини баҳолаш учун шифокор билан маслаҳатлашиш лозим».
Хотирани йўқотиш яшашга салбий таъсир ўтказади
Ҳар бир инсоннинг хотираси заифлашади: улар бирдан қўшнисининг исмини ёки дўстининг туғилган кунини унутиб қўяди. Бир неча дақиқа олдин унутилган нарса ёдга тушса, вақтинчалик хотира йўқолиши одатий ҳолдир. Агар Альцгеймер касаллигига шубҳа қилинса, унутувчанлик кундалик ҳаётга қандай таъсир қилишига эътибор бериш лозим. Бутун умр давомида қилган ишни қандай бажариш унутилса, масалан, оддий ҳисоб-китоблар ёки овқат пишириш, бу касалликнинг илк аломатидир. Морено бир пайтлар невараларига бошланғич мактабда математикадан уй вазифаларини бажаришда ёрдам беришда тўсатдан қийналаётган аёл билан ишлаган, гарчи у илгари банк вице-президенти бўлган бўлса ҳам. У шунингдек, омлетни қандай тайёрлашни унутиб қўйган профессионал ошпаз билан ҳам ишлаган.
Яна бир кенг тарқалган белги — кимдир саволга жавобни эслай олмайди, шунинг учун уни қайта-қайта сўрайди. Эрта ва тўғри ташхис муаммоларни ҳал қилишга ва хотирани янада кучлироқ бўлишга ёрдам беради.
Қарор қабул қилиш жараёнларидаги нотўғри мулоҳазалар ёки ўзгаришлар
Морено деменсия ташхиси қўйилган аёл тозаловчи спрейни овқат пишириш воситаси деб адашиб, уни зайтун мойи каби товага сепганини эслайди. Нотўғри хатти-ҳаракатлар турли йўллар билан ўзини намоён қилиши мумкин. Мисол учун, ўз молиявий аҳволидан хабардор бўлган киши бир қатор кераксиз харидларни амалга оширади. Хулқ-атвор одатийликдан сезиларли даражада ўзгара бошлаганида эътибор бериш керак бўлган ҳолатлар пайдо бўлади. Агар кимнингдир хулқ-атворида катта ўзгаришлар бўлса, Альцгеймернинг мумкин бўлган аломатларини ўтказиб юбормаслик учун вақтида ҳаракат қилиш керак.
Нутқ, ёзиш ёки режалаштириш билан боғлиқ янги муаммолар
Бунда асосий нарса хулқ-атвордаги нозик ўзгаришларни сезишдир. Мисол учун Альцгеймер касаллиги билан оғриган одамларда суҳбатга киришиш қийин бўлиши мумкин. Шунингдек, жумла ўртасида тўхтаб қолиш ва давом эта олмаслиги ёки таниш объектларнинг номини ўзгартириш, нотўғри сўзни ишлатиш ҳолати кузатилади.
Бу шунчаки сўз топишга уриниш эмас. Бу кўпроқ дарс ёки жумлада ўқиганларини эслай олмайдиган ўтмишдаги ўқувчига ўхшайди. Одам ўз фикрларини қоғозга тушириш учун жуда кўп ҳаракат қилади, гарчи бу борада илгари ҳеч қачон муаммо бўлмаган бўлса ҳам. Муаммоларни ҳал қилиш ёки вазифаларни бир неча босқичда бажариш ҳам қийинроқ кечади.
Рецептга амал қилиш ёки кечки овқатни режалаштириш қийин бўлиши мумкин, чунки вазифани бажариш учун керакли босқичларни амалга ошириш қийинлашади. Баъзилар учун оддий ҳаракатлар имконсиз бўлади: Агар илгари осон бўлган нарсани амалга ошириш қийин бўлса, бу қизил байроқдир.
Вақт ва маконда чалкашлик
Альцгеймер касаллигининг дастлабки босқичларида одам уйдан 20 дақиқалик масофада таниш объектга, масалан, илгари йиллар давомида бир хил йўл бўйлаб юрган дўконга қандай боришни унутиши мумкин. Ҳатто олдин юзлаб марта бўлган жойга борганида адашиб қолади. Қаерда бўлиш кераклигини билмаслик ҳам огоҳлантириш белгисидир. Баъзида учрашувларни кузатиб бориш қийин бўлади. Кимдир тадбирларни ўтказиб юбориши ёки келишилган вақтда келмаслиги мумкин.
Нарсаларни йўқотиш арафасида воқеалар кетма-кетлигини тиклашнинг қийинлашуви
Одамлар баъзида калит ёки телефонни қаерга қўйганни унутганида, қариликдан деб билади. Баъзида буюмни йўқотиш арафасида қаерда қолганини эслаш мумкин. Шу тарзда йўқолган нарса топилади. Бу ҳар қандай ёшда ҳамма учун содир бўладиган оддий ҳолатдир. Аммо воқеалар кетма-кетлигини ҳам унутиш ёки умуман эслай олмаслик Альцгеймер касаллигининг муҳим белгиларидан биридир.
Кайфият ва шахсиятнинг намоён бўлишидаги ўзгаришлар
Кайфият ёки характердаги ўзгаришлар ҳар бир одамда турлича намоён бўлиши мумкин, шунинг учун меъёрдан ҳар қандай оғишларга эътибор бериш керак. Яъни ҳар доим хотиржам ва ўзини тутиб турувчи киши бирданига бошқача муносабатда бўлади ва тезда ғазабланади.
Альцгеймернинг дастлабки босқичидаги одамлар қорқув, хавотир ёки тушкунликка тушиши мумкин, улар бошқалардан осонгина хафа бўлади. Бу ўзгаришлар унинг миясига таъсир қиладиган касаллик билан боғлиқ.
Меҳнат ва ижтимоий фаолиятдан бош тортиш
Альцгеймернинг дастлабки босқичида ишлаш кўпчилик учун қийин бўлади. Шунинг учун нафақага чиққанлар ижтимоий тадбирларда иштирок этишда иккиланишлари мумкин. Улар учун суҳбатларни кузатиш ёки аввалгидек ҳаракат қилиш қийинлашади.
Ушбу огоҳлантириш белгиларининг бир ёки бир нечтасига эга бўлиш Альцгеймер билан касалланганликни англатмайди, лекин текширувлардан ўтиш тавсия этилади. Альцгеймер ассоциацияси касаллик бошланишидан олдин аломатлар билан таништиришни тавсия қилади. Бу ўз вақтида аниқ ташхис қўйиш, даволаниш режасини тузиш ва келажакдаги режаларни муҳокама қилиш учун энг яхши имкониятдир.