Фермерлар даромадининг барқарорлашуви: агросуғурта нима, унинг фойдали жиҳатлари, нега оммалашмаётгани ҳақида
Бутун дунё аграрчилари суғурта хизматидан фойдаланади ва шу орқали ўз хўжалигини зарарлардан ҳимоя қилади. Бироқ бу хизмат фермерлар орасида бир қатор сабабларга кўра хали оммалашмаган.
Ушбу соҳада фаолият юритувчи суғурта компанияларининг ўзи ҳам қишлоқ хўжалигини суғурталаш жараёнига истар-истамас аралашади. Бунинг бир қанча сабаблари бор.
Аграр соҳа вакилларининг қишлоқ хўжалигини суғурталаш хизматларидан фойдаланишига нималар тўсқинлик қилаётганини «Ўзагросуғурта» қишлоқ хўжалигини суғурталаш бошқармаси бошлиғи Абдурашид Ваҳобов билан муҳокама қилинди.
Бугунги кунда Ўзбекистонда қишлоқ хўжалиги суғурта бозори қандай аҳволда?
Қишлоқ хўжалиги соҳасидаги юқори хавф даражаси ўсимликшунослик ва чорвачиликда кузатилади. Бунда ишлаб чиқариш натижалари бевосита об-ҳаво ва иқлим шароитига боғлиқ ва улар корхоналар ҳамда қишлоқ аҳолисининг молиявий-иқтисодий ҳолатига таъсир қилади.
Бу эса агросаноат ишлаб чиқаришига йирик сармояларни жалб қилишни қийинлаштирмоқда. Унда кафолатланган суғурта ҳимоясининг мавжудлиги жуда муҳим омил саналади.
Бугунги кунда қишлоқ хўжалиги суғуртаси соҳасида фаолият юритувчи компаниялар ички тартибда ишлаб чиқилган ва Адлия вазирлиги томонидан давлат рўйхатидан ўтмаган маҳаллий ҳужжатлар асосида фаолият юритмоқда.
Қишлоқ хўжалигида суғурта соҳасини тартибга солувчи ягона асосий ҳуқуқий ҳужжат мавжуд эмас.
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари қандай хавф-хатарларга дуч келиши мумкин?
Ишлаб чиқариш хатари. Бу айниқса, ўсимликшуносликда кенг тарқалган. Уни алоҳида экинларнинг ҳосилдорлик даражасига кўра баҳолаш мумкин.
Ишлаб чиқариш хатари даражаси одатда статистик кўрсаткичлар билан ўлчанади ва ҳосилнинг ўртача белгисидан четланиш даражаси билан тавсифланади.
Нарх ёки бозор хатари. Сўнгги ўн йилликда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари нархларнинг сезиларли ўзгариши билан боғлиқ вазиятга аста-секин мослашдилар. Шунга қарамай, нархларнинг ўзгариши қишлоқ хўжалигида жиддий хатар манбаи ҳисобланади.
Институционал хатар. У иқтисодий сиёсатда, қишлоқ хўжалигини ҳуқуқий тартибга солишда, давлатнинг аграр сиёсатида ўзгаришлар юз берганда пайдо бўлади.
Молиявий хатар. Корхонанинг капиталини шакллантириш ва тўплаш усули ҳамда молиялаштирилиши билан боғлиқ. Бу ҳолда хатар заём капитали бўйича кредит ставкаларининг ўзгариши, аксионер капиталининг ҳажми ва ликвидликнинг етарли эмаслиги билан боғлиқ.
Шахсий хатар (инсон омили). Бунда корхонанинг хўжалик фаолиятига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган касаллик, хўжалик раҳбарининг меҳнат қилиш қобилиятини йўқотиши каби бахтсиз ҳодисаларнинг юзага келиш эҳтимоли назарда тутилади.
Ушбу бешта асосий хавфга қўшимча равишда шартнома мажбуриятларининг бажарилмаслик хатари, шунингдек, мулкий хавф каби турларни айтиб ўтиш мумкин.
Маҳаллий аграр соҳа вакиллари учун агросуғуртанинг энг оммабоп тури қайси?
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш соҳаси юқори даражадаги хатарлар, табиий офатлар ва фавқулодда вазиятлар билан ажралиб туради. Қурғоқчилик, дўл ёғиши, тошқин келиши каби табиий офатлар жиддий йўқотишларга олиб келиши мумкин.
Мамлакатда қишлоқ хўжалиги суғуртасининг энг оммабоп йўналиши – бу пахта хом ашёси ва ғалла экинлари ҳосилининг етишмаслиги хатаридан суғурта қилиш ҳисобланади. Суғурта мукофотларининг 90 фоизи ушбу турдаги хатарга тўғри келади.
Ҳар йили қишлоқ хўжалиги экинларини ихтиёрий суғурта қилиш бўйича катта ҳажмдаги шартномалар тузилади. Аммо уларнинг атиги 10-15 фоизи кучга киради.
Фермерларни суғурта қилишига нима тўсқинлик қилмоқда?
Экинларни суғурталаш бўйича бериладиган сумманинг шартномада кўрсатилган суммадан 20 фоиздан ошмаслиги ҳолати кўп кузатилади. Бу эса табиий офатлардан етказилган зарарни қоплашда суғурта ролининг сезиларли даражада пасайишига олиб келади.
Қишлоқ хўжалигини суғурталашнинг ўзига хос хусусияти мижозларнинг бутун мамлакат бўйлаб тарқалгани билан характерланади.
Бу катта маъмурий ва ишлаб чиқариш харажатларига олиб келади, қамровнинг паст даражада экани эса суғурта мукофоти тизимида маъмурий харажатлар улушини минималлаштиришга тўсқинлик қилади.
Суғурта компаниялари бу харажатларни суғуртанинг бошқа турларидан олинган даромадлар ҳисобига қоплашга мажбур. Бу суғуртачилар учун манфаатли эмас.
Қишлоқ хўжалиги суғуртасида зарар етказиш эҳтимоли суғуртанинг бошқа тармоқларига қараганда бир неча баравар юқори.
Давлат томонидан қўллаб-қувватлаш мавжуд бўлмаса, фермер хўжаликларининг ҳосилини 20-30 фоизини қоплашга олиб келиши мумкин.
Бу ўз навбатида захиралар етишмаслиги сабабли суғурта компаниясининг банкрот бўлишига олиб келади. Кўпгина мамлакатларда табиий офатлар содир бўлганда қишлоқ хўжалигининг давлат томонидан қўллаб-қувватланиши таъминланади.
Ўзбекистонда қишлоқ хўжалиги соҳаси самарадорлигини ошириш учун ҳам фермерлар, ҳам суғуртачилар манфаатларини ҳимоя қилувчи оптимал суғурта модели зарур.
Бошқа мамлакатларда қишлоқ хўжалиги соҳасида суғурта масаласи қандай ҳал қилинмоқда?
Кўпгина мамлакатларда давлат сиёсати табиий офатлар содир бўлганда қишлоқ хўжалигини давлат томонидан қўллаб-қувватлашни назарда тутади. Бундай офатлар оқибатларини қоплаш схемалари компенсация маблағларини суғурта секторига йўналтиришни кўзда тутади.
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида суғурта инфратузилмасининг мавжуд бўлиши давлатнинг озиқ-овқат мустақиллигини таъминлаш бўйича стратегик сиёсатни қўллаб-қувватлайди.
Бундан ташқари, суғурта ҳимоясининг мавжудлиги қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ривожлантириш бўйича ўрта ва узоқ муддатли лойиҳаларга маблағ жалб этилишини рағбатлантиради.
Шунингдек, фермерларнинг табиий офатларга боғлиқлигини камайтиради, уларнинг даромадларини барқарорлаштиради, аҳоли бандлиги ва ижтимоий ҳимоясини таъминлайди.
Мамлакатда қишлоқ хўжалигини суғурталашнинг қайси шакли энг мақбул ҳисобланади?
Суғурта мукофотини субсидиялаш орқали давлат кўмагини амалга ошириш ҳалокатли йўқотишлар юз берганда иштирокчиларга тўғридан-тўғри давлат ёрдами кўрсатишдан кўра самаралироқ.
Шу орқали қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларининг даромадлари сақлаб қолинади.
