13 июль куни Шри-Ланкадаги президент саройининг босиб олиниши билан бирга оммавий норозилик намойишларидан сўнг президент Готабая Ражапакса мамлакатни тарк этиб, Мальдив оролларига учиб кетгани маълум бўлди.

12 июлда президентнинг укаси ва собиқ молия вазири Басил Ражапакса ҳам мамлакатни тарк этишга уринган, бироқ Коломбо аэропортида тўхтатилган.

Шри-Ланка президенти Готабая Ражапакса мамлакатни тарк этгач, бош вазир Ранил Викрамасингхе президент вазифасини бажарувчи этиб тайинланди. Парламент 20 июлда янги президентни сайлайди.

Намойишчиларнинг таъкидлашича, у ва муваққат ҳукумат Шри-Ланкани энг оғир иқтисодий инқироздан олиб чиқишдек қийин вазифани бажаради.

Шри-Ланка май ойида иккита суверен облигациялар бўйича фоизларни тўламаганлиги сабаб 30 кунлик имтиёзли давр тугаганидан кейин дефолтга учради.

Бу мамлакат 1948 йилда Британиядан мустақилликка эришганидан бери суверен қарз бўйича биринчи дефолт бўлди.

Бундай кескин инқироз сабабларидан бири коронавирус пандемияси даврида сайёҳлар сонининг камайиши, чет элдан пул ўтказмаларининг қисқариши натижасида юзага келган валюта танқислигидир.

Иккинчи муҳим сабаб президент томонидан эълон қилинган тўлиқ органик деҳқончиликка ўтиш муносабати билан мамлакатда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштиришнинг камайгани бўлди.

Мамлакатга кимёвий ўғитларни олиб кириш тақиқланди ва бундай қарор натижасида гуруч каби асосий маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳажми кескин қисқарди.

Шундан сўнг бундай маҳсулотларни мамлакатга чет эл валютасида олиб киришга тўғри келди.

Худди шу сабабдан чой ва кокос мойи каби экспорт товарлари ишлаб чиқариш ҳажми пасайиб, бюджетга валюта тушуми камайди.

Июнь ойи ўрталарида Шри-Ланка бош вазири Ранил Викрамасингхе мамлакат банкларининг молиявий аҳволи ёмон эканлигини билдирди.

Давлат импорт қилинадиган озиқ-овқат ва ёқилғи сотиб олиш учун маблағ етишмаётгани сабаб гуманитар инқироз билан курашмоқда, бу эса инфляциянинг 40 фоизгача кўтарилиши ва дефолтга сабаб бўлди.

Июнь ойида республикада истеъмол нархлари ўтган йилга нисбатан 54,6 фоизга, транспорт нархлари ўтган ойга нисбатан 128 фоизга, озиқ-овқат маҳсулотлари эса 80 фоизга қимматлашган.

Ҳозирда мамлакатда озиқ-овқат ва ёқилғи танқислиги кузатилмоқда.

Валюта инқирозини енгиш учун Шри-Ланка ҳукумати фоиз ставкасини оширди, рупий девальвациясини эълон қилди, ресурс тежамкорлигини жорий қилди ва импортни қисқартирди.

Мамлакатнинг 2 миллиард доллар валюта захираси мавжуд бўлса, бу йил ташқи қарзини тўлаши керак бўлган маблағ 7 миллиард долларни ташкил этади. Бу фонда иқтисодиётни тиклаш жуда оғир вазифадек кўринмоқда.

Шри-Ланка иқтисодиёти қандай аҳволда?

Охирги 20 йил ичида Шри-Ланканинг ташқи қарзи 3 баробар ошди. 2020 йилда бу қарийб 50 миллиард долларни ташкил этди.

Бу 2019 йил учун мамлакат ялпи ички маҳсулотининг 58 фоизига тўғри келади – 84 миллиард доллар.

2003-2012 йилларда мамлакатда ялпи ички маҳсулотнинг йиллик ўсиши 6,4 фоизни ташкил этган, бу бошқа ҳудудларга нисбатан анча юқори эди. Ўша вақтдан сўнг ўсиш секинлашди.

2019 йилгача Жаҳон банки Шри-Ланкани ўртача даромади юқори бўлган мамлакатлар қаторига қўшган бўлса, 2019 йилда аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромадлар пасайиб бораётгани сабабли мамлакат рейтинги туширилди.

2019 йилда Шри-Ланка иқтисодиётининг 58,2 фоизи хизмат кўрсатиш соҳаси, 27,4 фоизи саноат ва 7,4 фоизи қишлоқ хўжалиги ҳиссасига тўғри келган.

Мамлакатнинг қишлоқ хўжалигида асосан ички истеъмол учун гуруч, Ҳиндистон ёнғоғи ва дон етиштирилади.

1867 йилдан бери мавжуд бўлган чой саноати Давлат мулкини бошқариш ва ривожланиш вазирлиги томонидан бошқарилади. У Шри-Ланканинг валюта тушумларининг асосий манбаларидан биридир.

Нима учун дефолт содир бўлди?

Шри-Ланканинг суверен қарз инқирози унинг иқтисодиётини секинлаштириб, кенг тарқалган тартибсизликлар ва ижтимоий инқирозга олиб келди.

Валюта захиралари деярли тугаб қолган Жанубий Осиё давлати дефолтга учради ва ёқилғи, дори-дармонлар каби муҳим товарлар импортини таъминлашда қатор муаммоларга дуч келди.

Бундай шароитда бутун мамлакат бўйлаб озиқ-овқат инфляцияси кескин ошиб кетди. Электр энергиясининг мунтазам узилишлари, овқат тайёрлашда керакли ёқилғи ва газ учун узун навбатлар кундалик ҳаётнинг ажралмас қисмига айланди.

Пандемия туристик валюта тушумларини камайтирди ва глобал инфляция Шри-Ланка иқтисодиётини пасайтирди.

Бундан ташқари, 2019 йилда янги сайланган президент солиқларни кескин қисқартиришини эълон қилди. Ушбу популистик чора коронавирус туфайли валюта тушумларининг пасайишидан олдин бюджетни қисқартиришга сабаб бўлди.

Қарз юки ошгани сайин, Шри-Ланка мавжуд қарзларни деярли тижорат фоиз ставкаларида қайтариш учун халқаро суверен облигацияларга тобора кўпроқ мурожаат қилди.

Унинг молиявий аҳволи ёмонлашгани сабабли, рейтинг агентликлари мамлакатнинг суверен кредит рейтингини пасайтирди ва шу билан унинг бозор кредитидан фойдаланиш имкониятини тўхтатди.

Шри-Ланка ташқи қарзининг энг катта қисми халқаро суверен облигациялар эгаларига тўғри келади — Хитой, Япония ва Ҳиндистон энг катта кредиторлардир.

Мамлакат 2022 йил апрель ойида ташқи қарз тўловларини тўхтатди ва кейинги ойда расман дефолтга учради.

КРК Груп консалтинг компаниясининг Луксембургдаги ваколатхонаси раҳбари Никита Рябининнинг фикрича, Шри-Ланка иқтисодиёти пандемия ва геосиёсий вазият, шу жумладан, архаик иқтисодиёт ва ҳокимиятнинг ўзгармаслиги туфайли муаммоларга дош бера олмади.

Энди мамлакатнинг кейинги тақдири нима бўлади?

Халқаро валюта жамғармасидан ёрдам олиш учун мамлакат кучли ислоҳотлардан ўтиши ва солиқ ставкаларини ошириши керак бўлади.

Инқирознинг энг юқори чўққисига қадар Жаҳон банки Шри-Ланка иқтисодиётини яхшилаш бўйича бир қатор ёрдамларни таклиф қилди: қишлоқ хўжалиги маҳсулдорлигини ошириш, қишлоқ хўжалигидан ташқари тармоқларда бандлик имкониятларини ошириш, бутун мамлакат бўйлаб давлат хизматлари ва таълимдан фойдаланиш имкониятларини яхшилаш каби.

Ўғитлар импортини тақиқлаш билан боғлиқ муаммони ҳал қилиш учун Жаҳон банки мамлакатда камроқ зарарли ўғитлар ишлаб чиқаришга сармоя киритишни таклиф қилди.

Жаҳон банки, шунингдек, пандемия салбий таъсир кўрсатган туризмни ривожлантириш ва кенгайтиришга сармоя киритишни ҳам таклиф қилмоқда.

Норасмий меҳнат бозорида тартибсиз иш вақти ва паст иш ҳақи туфайли самарадорлик ниҳоятда паст.

Vector Х инвестиция компаниясининг молиявий маҳсулотлар ва хизматларни сотиш департаменти директори Сергей Звенигородский бундай ривожланиш истиқболига унчалик ишонмайди.

Европадаги ҳозирги можаро Шри-Ланкада инқирозни осонликча енгиш учун деярли ҳеч қандай имконият қолдирмайди, — деб ҳисоблайди у.

Дефолт ривожланган мамлакатларга, уларнинг сиёсатига янада кўпроқ кредит қарамлигини, оддий фуқароларнинг турмуш даражасининг янада кўпроқ пасайишини, эҳтимол янги фуқаролар урушини англатади.

Унинг фикрича, рупий пасайишда давом этади.

Жорий йилнинг март ойидан ҳозирги кунга қадар Шри-Ланка рупийси 78 фоизга қадрсизланди ва мен ишонаманки, ёзда ҳам худди шундай миқдорни йўқотади, — дейди у.

Рябининнинг фикрича, ҳозирги иқтисодий инқироз Шри-Ланкадаги ҳукмрон тузумнинг тубдан ўзгаришига олиб келиши мумкин.

Шу пайтгача мамлакатда муайян оилавий кланлар ҳокимият тепасида бўлган ва аслида сиёсий таъсир мерос бўлиб қолган.

Дефолт доминоси

Шри-Ланканинг дефолти бу йил ривожланаётган мамлакатлардаги бундай дефолтларнинг биринчиси бўлиши мумкин.

Россиянинг Украинадаги уруши, коронавирус пандемияси ва доллар қийматининг ошиши заиф иқтисодиётларга жиддий зарар етказди.

Bloomberg давлат қарзининг заифлик рейтинги шуни кўрсатадики, дефолт хавфи бўйича Шри-Ланкага энг яқин давлатлар Салвадор, Гана, Миср, Тунис ва Покистондир.

БМТ тадқиқотига кўра, асосий товарлар нархининг кескин кўтарилиши бу мамлакатлардаги уй хўжаликлари фаровонлигига аллақачон путур етказмоқда. Асосан Болқон, Каспий денгизи минтақаси ва Саҳрои Кабирдан жанубий Африкада бу ҳолатлар кескин ортиб бормоқда.

Охирги олти ой ичида суверен қарзи муаммоли ривожланаётган иқтисодиётлар сони икки баравар кўпайди — бу 19 мамлакатда умумий 900 миллиондан ортиқ аҳоли истиқомат қилади.

Бир ҳукуматнинг молиявий қулаши домино эффектини келтириб чиқариши мумкин — савдогарлар ўхшаш иқтисодий муаммолари бўлган мамлакатлардан пул олиб чиқади ва шу тариқа ўз иқтисодиётларининг таназзулини тезлаштиради.

Ривожланаётган бозор экспертларининг таъкидлашича, ҳозирги вазият 1980 йиллардаги Лотин Америкасидаги қарз инқирозини эслатади.

Ўша пайтда бўлгани каби Fed энди инфляцияни назорат қилиш мақсадида фоиз ставкаларини кескин оширмоқда, бу эса доллар курсининг ошишига олиб келади ва ривожланаётган мамлакатларнинг ташқи қарзларини тўлаш жараёнини қийинлаштиради.

Barclays таҳлилчилари, шунингдек, ҳозир Шри-Ланкада содир бўлаётган воқеалар жорий йилнинг иккинчи ярмида бошқа ривожланаётган давлатда такрорланиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирмоқда.

Аввалроқ ҳокимиятдаги қариндош-уруғчилик, президент сайловига киритилган ўзгаришлар, дефолт ва кризис: қандай қилиб бир оила бутун мамлакатни банкрот қилгани ҳақида таҳлил берилган эди.