Фотогалерея: «Толибон» ҳукумат тепасига келганидан кейин Афғонистонда ҳаёт қанчалик ўзгарди?

Афғонистонда «Толибон» ҳаракати вакиллари ҳокимият тепасига келганига ҳам бир ойдан ошди. «РБК» нашри Афғонистоннинг толиблар ҳукумати бошқаруви остидаги ҳаёти ҳақидаги фотогалереяни тақдим этди.

«Толибон» аввал 1996–2001 йиллар давомида ҳам мамлакатни бошқарган. Ўшанда жангарилар мусиқа чалиш ва тинглашни, тасвирий санъат билан шуғулланишни, интернетдан фойдаланишни тақиқлаган. Аёлларнинг ишлаши ва таълим олиши ҳам тақиқланган, эркакларнинг эса соқол олмасдан юришига рухсат берилганди. Ушбу тузумга қарши чиққанлар аёвсиз жазоланар ва ҳатто оммавий қатл қилинарди. Толиблар бу сафар ҳокимият бошқарувига келганда охирги 25 йил ичида кескин ўзгарганликларини маълум қилди, бироқ маҳаллий аҳоли вакиллари ўтмишдаги тузум яна қайтаётганини айтган.

Толиблар 15 августда Кобулга кирганидан кейин банкоматлар олдида турнақатор навбатлар кузатилди, шаҳарда автомобиль тирбандликлари кузатилган — одамлар мамлакатдан чиқиб кетишга ҳаракат қилганди. «Толибон» мамлакатни бошқара бошлаганидан кейин орадан олти ҳафта ўтгач, трафик билан боғлиқ вазият кескин ўзгаргани йўқ. Кобул ҳали ҳам транспортда ҳаракатланиш оғир бўлган шаҳарлардан бири бўлиб қолмоқда. Толиблар ҳукумат тепасига келгач, пойтахт ва бошқа маъмурий ҳудудларда, чегара яқинида назорат ўтказиш нуқталарини (постлар) ўрнатди. Афғонистоннинг Ўзбекистон билан чегарадош ҳудудларида жами 16 та назорат ўтказиш пункти жойлаштирилган. Толиблар мамлакатдан кириб-чиқаётганларнинг ҳужжатларини текшириб, уларнинг қаердан келгани ва қаёққа кетаётгани борасида савол-жавоб қилмоқда. Айрим гувоҳлар назорат ўтказиш пунктларида толибларнинг бошқа мамлакатлар ҳукуматлари билан ҳамкорлик қилган одамларни аниқлашга уринаётгани ҳақида гапирган.

Толиблар 2021 йилда Афғонистон ҳукумати тепасига келгач, мамлакатда бензиннинг нархи кескин ошди. Global Petrol Prices сервиси берган ахборотга кўра, июнь ойи охирида Афғонистонда бир литр бензин нархи, тахминан, 52 афғоний (тахминан, 58 цент) бўлган, энди ёнилғининг бир литри Кобулдаги айрим заправкаларда 70 афғонийга (тахминан, 76 цент) кўтарилди. Шаҳарда кўчаларда бензин сотадиган чайқовчилар сони ҳам кўпайди. Улар сотаётган бензиннинг сифати пастроқ, лекин бир литр ёнилғини 47–54 афғонийга (тахминан, 53–60 цент) харид қилиш мумкин.

Афғонистон иқтисодиётининг ҳолати ҳам ёмонлашган. 2017 йилда мамлакат аҳолисининг 55 фоизи қашшоқлик ёқасида эди, 2020 йилда умумий аҳоли сонидан олинган камбағаллар улуши 72 фоизга етган. 2022 йил ўрталарига бориб, БМТ тараққиёт дастурининг прогнозларига кўра Афғонистонда аҳолининг 97 фоизи қашшоқлик чегарасига тушиб қолиши мумкин.

Айни вақтда мамлакатда аралаш буюмлар сотиладиган бозорчалар кўпайган, уларда одамлар мебель, уй-рўзғор анжомларини, ортиқча ҳар қандай буюмни пулламоқда. Ҳашамдор ресторан ва дўконлар деярли харидорларсиз қолган, дея қайд этган Al-Jazeera.

Дех Сабздаги ғишт корхонасидаги ишчилар ишлаб чиқариш тўхтаб қолмагани, бироқ маҳсулотни сотиб олиш ҳажми камайиб кетганини айтган. Ушбу ҳудудда бир ой давомида ўртача 700 мингта, ярим йил давомида эса 4,2 миллион дона ғишт ишлаб чиқарилади. Бу каби корхоналарда, асосан, ёлланма ишчилар ишлашади, уларнинг айримлари вояга етмаган болалар, дея ахборот берган Associated Press. Бундай ишчиларнинг маоши ишлаб чиқариш ҳажмига қараб белгиланади. Нангарҳор вилоятида ишчиларга кунига 1000–1500 афғоний (тахминан, 11–16 доллар) маош берилади.

Толиблар Афғонистонни ўз қўл остига олганидан бери юз ва танани ёпиб турадиган аёллар кийимлари нархи ҳам қимматлашган. Жангариларнинг аввалги ҳукмронлиги вақтида аёлларнинг паранжи ёпинмай кўчага чиқиши тақиқланганди, ушбу қоидага бўйсунмаган аёллар оммавий равишда тошбўрон қилиб ўлдириларди. «Толибон» август ойида яна ҳукумат тепасига келгач, ҳаракат вакиллари аёлларнинг ҳижоб кийган ҳолда ўқиши ва ишлашига рухсат берилишини эълон қилди. Шундан кейин анъанавий аёллар либослари нархлари 900 афғонийдан (10 доллар) 1,5 минг афғонийга (17 доллар) етди.

Толибларнинг ваъда берганига қарамай Ҳирот вилоятида юқори синф ўқувчи қизлари учун мактаблар ёпилган, олий таълим муассасаларига талаба қизлар ва аёл ўқитувчилар киритилмаяпти. Кобул маъмурияти ходимларига уйда қолиш тавсия қилинган. Кобул университетида мафкуравий ўзгаришлар бошланган — аёл ўқитувчиларнинг ярмидан кўпи ишдан ҳайдалди ёки ўз хоҳиши билан кетганини эълон қилди, деб ёзган The New York Times. Толиблар дастлаб ҳукумат таркибида ҳам аёлларга ўрин ажратилишини ваъда қилганди, бироқ кейинчалик аёлларнинг иши фарзандларни дунёга келтириш ва ислом арконлари бўйича уларни тарбиялаш эканлиги айтилгач, ушбу ваъда қуруқ гап бўлганлиги ойдинлашди.

Толиблар етти ёшдан катта қизлар учун мактабларнинг ёпилгани вақтинчалик ҳолат эканлиги, ўқувчи қизларнинг таълим олиши учун зарур шароитлар тез фурсатда яратилишини ваъда берган, деган Афғонистондаги Save Children ташкилоти вакили Кристофер Няманди. Охирги 20 йил ичида мамлакатда мактабларга борадиган ўқувчи қизлар сони кескин кўпайган ва толиблар ушбу жараённи тўхтата олмайди, деган Няманди. Ташкилот вакили Афғонистонда «Толибон» вакиллари ушбу масалада мослашувчан сиёсат олиб бораётгани, бироқ айрим вилоятларда аёлларнинг ўқиши ва ишлашига қарши чиқиш ҳолатлари кузатилаётганини қайд этган.

«Толибон»нинг аввалги ҳукмронлик даврида Афғонистонда деярли барча спорт турлари билан шуғулланиши тақиқлаб қўйилганди, лекин 2000 йилда жангарилар крикет ўйинларини ўтказишга рухсат берган. Ушбу спорт тури XIX аср охирида британияликлар томонидан Афғонистонда оммалаштирилган, 1995 йилда мамлакатда Крикет миллий федерацияси тузилган, орадан олти йил ўтгач толиблар ҳукумати даврида ушбу федерация Халқаро крикет кенгаши аъзолигига қабул қилинган. 3 сентябрда Кобулда толиблар ҳокимият тепасига келганидан кейин крикет бўйича илк учрашув ўтказилди. Трибунада 4 минг нафар мухлис ўтирган ушбу ўйинни ўйингоҳда томошабинлар қаторида бирорта ҳам аёл кузатмаган.

Толиблар крикет ва бошқа спорт турлари бўйича эркаклар терма жамоаларнинг фаолиятига рухсат берган, крикет бўйича жамоанинг ноябрь ойида Австралия билан учрашув ўтказишини ҳам қўллаб-қувватлаган. Аммо афғонистонлик аёлларнинг оммавий тарзда крикет билан ва умуман, спорт билан шуғулланиши тақиқланган. Бу ҳақда «Толибон»нинг маданият бўйича кенгаши собиқ раҳбари Аҳмадуллоҳ Восиқ маълум қилган. Унинг сўзларига кўра, спортнинг ушбу турида юз ва тананинг бошқа аъзолари очиқ туради, ислом меъёрлари бўйича эса номаҳрамлар нигоҳи аёлларга тушмаслиги зарур.

Ҳозирда толиблар крикет ўйнаган аёлларни изламоқда, спортчилар эса уларнинг таъқибидан яширинишга мажбур, дея хабар берган BBC. Халқаро крикет кенгаши ташкилотга аъзо барча мамлакатларнинг аёллар терма жамоаси ҳам бўлиши талабини қўйган, тест учрашувларида кенгаш аъзолиги талабларини бажарган жамоалар иштирок этиши мумкин. Оқибатда Австралия Афғонистон билан ўйинни мамлакат ҳукумати аёллар спортига бўлган муносабатини қайта кўриб чиққунига қадар вақтинча бошқа муддатга қолдирди. Афғонистон Крикет федерацияси раҳбари Азизуллоҳ Фазли толибларнинг аёлларнинг мазкур спорт тури билан шуғулланишини расман тақиқлаш ёки ушбу қарорни ўзгартириш борасида бир тўхтамга келмагани, декабрь ойида эркаклар терма жамоасининг Австралия билан ўртоқлик ўйини ўтказишига умид қилаётганини билдирган.

Толиблар ҳукумат тепасига қайтгач ташқи кўриниш бўйича спорт талабларини тақиқлаш эркакларга нисбатан ҳам татбиқ қилинди. Улар ғарб услубидаги либосларни деярли киймай қўйди, дея қайд этган Al-Jazeera. Аввал давлат хизматчилари ҳам ғарб услубида кийинарди, энди улар ҳам анъанавий либос шалвор-камзул, узун кўйлак ва шимда юра бошлади. «Толибон» вакилларининг ўзи ҳам шундай услубда кийинади, лекин йўлларда транспорт ҳаракатини бошқарадиган, шунингдек, назорат ўтказиш пунктларидаги жангарилар мовий камуфляж махсус кийимида фаолият олиб боради.

«Толибон»нинг эркакларга нисбатан қатъий қоидалари фақат кийинишни ўзгартириш билан чекланмади. Ғилмон вилоятида сартарошларга мижозларнинг соқолини олиш ва иш вақтида мусиқа қўйиш тақиқланди, дея хабар берган CNN. Кобулдаги энг катта салонлардан бирининг эгаси ҳам фаолиятига нисбатан шундай тақиққа учраган.

«Толибон» Афғонистонда бошқарувни ўз назоратига олгач, минглаб одамлар ўз уйларини тарк этган, БМТ берган маълумотларга кўра ички қочоқлар сони 550 минг нафарга етган. Июль ойидан бери Кобул ҳамда бошқа катта шаҳарларга келаётган афғонистонликлар кўпайиб бормоқда, қочоқларнинг аксарияти Ғазни ва Логар вилоятларидан қочиб келмоқда, дея ахборот берган БМТ. Ички қочоқлар жойлаштириладиган лагерларда пластик бўлакларидан ишланган чодирларда бир неча киши яшаши мумкин. Бу жойларда ичимлик сувини топиш жуда қийин, гигиеник масалаларни ҳам ҳал этиш мушкул. COVID-19 коронавирус пандемияси бошланганидан бери Афғонистонда касаллик юқтириб олиш билан боғлиқ 155 мингта ҳолат кузатилган, 7,2 мингдан зиёд одам ҳалок бўлган, аммо реал олиб қараганда ушбу рақамлар ички қочоқлар лагерларидаги муҳит туфайли яна ўсиши мумкин. Чодирларда одамлардан оммавий равишда тест олишнинг имкони йўқ.