Рус-украин қарама-қаршилиги, Ўзбекистоннинг Афғонистондаги лойиҳалари. Жаҳон матбуоти шарҳи

«Дарё» анъанавий жаҳон матбуоти шарҳи рукнини тақдим этади.

Россия Украинага бостириб кирадими?

Айни пайтда тўхтаб-тўхтаб муттасил давом этиб келаётган Украинадаги фуқаролар уруши кўпларни ёстиғини қуритди, Украина ҳам, унинг шарқий ҳудудлари ҳам фуқаролар урушидан катта азият чекди. Агарда уруш бугунгидан-да кучайиб алангаланадиган бўлса, бу Украина шарқидаги вазиятни янада мураккаблаштириб қўйиши мумкин.

Айни пайтда рус ҳарбийларининг Украина чегаралари олдида тўпланаётгани 2008 йилдаги Грузия ва Россия уруши эпизодларига ҳам ўхшаб кетади. Ўшанда рус ҳарбийлари ўз қўшинларини Грузия чегараларида тўплаб, Грузияга кутилмаганда уруш эълон қилганди.

Украинада 2014-2016 йилги урушда Украина шарқидаги кўплаб аҳоли пунктлари вайрон бўлди, инфратузилма барбод бўлди ва ўша даврдан бери Шарқий Украина одатий ҳаёт тарзига қайтмади. 2014 йилги инқилоб натижасида инқилобчилар рус сиёсатини дастаклаётган Виктор Януковични ҳокимиятдан ағдариб ташлади ва Украинада ҳокимиятни ғарбчилик тарафдори бўлган Пётр Порошенко эгаллайди. Янги Украина ҳукумати Януковични давлатга хиёнатда айблаб халқаро қидирувга беради. Ўз навбатида, Украина шарқидаги Кремль тараф кучлар расмий Киевда фашистлар ҳокимиятни қўлга олганлигини даъво қилади. Шарқий Украина маданий жиҳатдан рус тили орқали кўпроқ Россия билан узвий боғланганлиги, Украина ғарбидагилар эса европацентризм ғояси доирасида Европа Иттифоқи билан яқинлашишга уринаётгани Украинадаги инқирозий вазиятни юзага келтирди. Ғарбчи украинлар учун Болтиқбўйи мамлакатларининг Европа Иттифоқи ва НАТОга аъзолиги ва Грузиянинг Европа Иттифоқи билан муносабатларда ютуқларга эришаётгани яхшигина мисол бўлиб хизмат қилди.

Расмий Киев ўзининг Ғарбга яқинлашиш сиёсатини эълон қилганда Украина шарқидаги рус тараф кучлар Украинадан ажралиб чиқишга қарор қилади. Мустақиллик эълон қилган Донес ва Луганск халқ республикалари Грузиядан ажралиб олган Абхазия ва Жанубий Осетия ҳамда Молдованинг Приднестр бўйи республикасидан илҳомланишди. Россия бу айирмачи кучларга ёрдам беришга тайёр турса-да, вужудга келган нозик пайтда ўта эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилади.  Ғарб матбуоти расмий Кремлни Украина айирмачиларига ёрдам бераётганликда айбласада, Кремль бу айбловларни рад қилади. Ваҳоланки рус элита армияси қуроллари аллақачон Луганск ва Донецкдаги айирмачи гуруҳларининг ҳарбий омборларида фойдаланишга тайёр турибди.

Украинадаги Евромайдон воқеаларидан сўнг украин миллатчиларининг ҳарбийлашган гуруҳлари ҳам анча фаоллашди. Уларнинг барчаси Европага интилиш ғояси остида бирлашган бўлса-да, аммо уларнинг барчасида ҳам украин халқи мустақиллиги етакчи эмасди. Донецк ва Луганск украин, грузин, беларус ва бошқа Болтиқбўйи халқларининг Москвадан ўч олиш майдонига ҳам айланиб қолганди, деб ёзади Associated Pressнинг ўша даврдаги мухбири бўлган Николас Уоллер.

Донбасс ва Луганскдаги айирмачилар русларнинг кўмагига таянган ҳолда Украина ҳарбийларига нисбатан ўзларини анча агрессив тутмоқда. Руслар эса ўз ҳарбий қўшинларини Украина чегарасига силжитмоқда. Вазият кескинлашадиган бўлса, бу ҳолда вазиятнинг қуйидагича ривожланишини тахмин қилиш мумкин. Айирмачиларнинг Мариопол порт шаҳрини қўлга киритиш ниятидаги ҳаракатлари Путинга минтақадаги обрўйини тиклаб олишга ёрдам беради. Бу эса Украина учун ҳалокатли бўлса, Ғарб учун оғир синов даври бўлади. Агарда Байден сайлов олди дастурида айтганидай Путинга қарши самарали қарши тура олса, вазият кескинлашмаслиги ҳам мумкин.

Афғон йўлаги Марказий Осиё тараққиётига қандай ҳисса қўшади?

Февраль ойида Ўзбекистон, Афғонистон ва Покистон ҳукуматлари Мозори Шариф—Кобул—Пешовар темир йўлини қуриш борасида «Йўл харитасини» имзолаган эдилар. Мазкур лойиҳада Россия ҳам қатнашишга қизиқиш билдириб келади. Бу лойиҳа эса сўнгги юз йилликда илк марта Марказий Осиёни Жанубий Осиё билан боғловчи транспорт ва энергетика йўлагини қуриш борасида ижобий умидларни уйғотди. The Project Syndicate нашри мазкур йўлакнинг истиқболлари ҳақида сўз юритади.

Мозори Шариф-Кобул-Пешовар транспорт йўлагини битириш минтақада иқтисодий алоқаларнинг жонланишига ва қолаверса Афғонистонда тинчликнинг ўрнатилишига ва эҳтимол қадимий Буюк Ипак йўлининг тикланишига умид беради. Шу боисдан қурилиши имзоланган лойиҳа Афғонистонга 2 триллион доллар маблағ сарфлаган Россия, Хитой, Ҳиндистон ва АҚШ тарафини қизиқтириши мумкин. Шунингдек, ғарбда «номаълум ҳудуд» сифатида қараладиган Марказий Осиёнинг халқаро сиёсий воқеалардаги ўрнига ҳам холисона баҳо беришга ундаши табиий.

Ўзбекистон ташқи ишлар вазири Абдулазиз Комилов февраль ойида Қозоғистон, Туркманистон ва Тожикистонга сафар қилди ва Афғонистон иштирокида Жанубий Осиё мамлакатларига чиқиш масаласини муҳокама қилди. Президент Мирзиёев парламентга йўллаган мурожаатида ҳам асосий масала Жанубий Осиё мамлакатлари билан ҳамкорликни йўлга қўйиш ва Афғонистондаги тинчликка ҳисса қўшиш эканлигини маълум қилди.

Ўзбекистон ҳукумати Термиздан Мозори Шарифга олиб борувчи темир йўлни қуриб битказди. Навбат эса энди Ҳиндиқуш тоғлари орқали ўтувчи ва Пешоварга туташувчи 573 километрлик темир йўл қурилишини битказишга келди. Агар лойиҳа ижобий якунланадиган бўлса, бу темир йўл дунёдаги энг баланд темир йўл номини ҳам олишга ва йилига 20 миллион тонна юкни ташишга хизмат қилиши мумкин.

Декабрь ойида Ўзбекистон, Афғонистон ва Покистон раҳбарлари Мозори Шарифдан Кобулга элтувчи темир йўлни қуриш борасида шартнома имзоладилар ва темир йўл қурилишига 5 миллиард АҚШ доллари миқдорида маблағ кетишини аниқлаб, халқаро молиявий ташкилотларнинг бу лойиҳага эътибор қаратишларини сўради. Агар молиявий ёрдам олинадиган бўлса, темир йўл қурилиши шу йилнинг сентябрь ойида бошланиши режалаштирилган.  Ўзбек ва тожик электр ташувчи тармоқларининг Кобул йўналишида ўрнатилганлиги келажакда темир йўлни электрлаштиришга ёрдам беради. Мутахассислар фикрича мазкур темир йўлнинг қурилиши Марказий Осиёдан юборилаётган юкларнинг етказиб бериш муддатини 30 кундан 15 кунгача қисқартиради.

Лойиҳалаштирилган темир йўл, шунингдек, Хитой, Ўзбекистон ва Қирғизистон қураётган транспорт коридорини бир-бирига боғлайди ва Европа, Хитой, Россия ва Жанубий Осиё мамлакатлари Марказий Осиё орқали ўтадиган транспорт йўлагига эга бўлади. Ҳозирда Ўзбекистон ўз юкларини Эроннинг Бандар Аббос порти орқали денгизга чиқишини таъминламоқда ва бу ўртача ҳисобда 2600-3000 долларга тушмоқда. Агарда Афғонистон орқали Покистоннинг Карачи портига чиқиш имконини берадиган темир йўл қуриладиган бўлса, бу харажат 1400-1600 АҚШ долларига тушиши мумкин.

2020 йилнинг охирларида Туркманистон, Афғонистон, Покистон ва Ҳиндистон ҳукуматлари Марказий Осиёни Жанубий Осиё билан боғловчи газ қувурини қуриш ишларини бошлаб юборди. 1814 километрга чўзилган мазкур газ қувури йилига 33 миллиард кубометр газни экспорт қилиш имконини беради. Мазкур газ қувури қурилиши 2023 йилнинг декабрь ойида тугаллаш режалаштирилмоқда. Толибон раҳбариятининг мулозимлари расмий Ашхободга ташрифи чоғида мазкур газ қувури қурилишини қўллаб қувватлашини билдирди.  АҚШ миллий хавфсизлик масалалари бўйича маслаҳатчи Збигнев Бзежински бир вақтлар Марказий Осиёни «буюк шахмат тахтаси» га қиёс қилганди, чунки бу ҳудудда катта лойиҳалар амалга оширилар экан АҚШ, Россия ва Хитойдек йирик геосиёсий ўйинчиларни ҳам назардан қочирмасликка тўғри келади. Шундай экан АҚШ ҳам, Россия ҳам, Хитой ҳам Марказий Осиёда тинчлик таъминланиши ва тараққий этишидан манфаатдорлиги кўринади.

Марказий Осиё бир вақтлар дунё савдо сотиғи ва илм фанида гуркираган бўлса, ҳозирда олтин асрдаги йўқотишларнинг ўрнини тўлдириб олиш учун яхши имкониятга эга, бунинг учун эса Марказий Осиё мамлакатлари бир-бирлари билан яқин иқтисодий алоқаларни йўлга қўйиб эришишлари мумкин.

Жаҳонгир Эргашев тайёрлади