• Профилга Кириш
  • 1751972643_633.png 1751972643_245.png 1751959824_218.svg 1751959824_520.svg

  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
O'zbekcha
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
    • USD12653.48
    • RUB159.75
    • EUR14871.64
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Тошкентда
      +32°C
      • Андижон
      • Қарши
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Фарғона
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Термиз
      • Наманган
      • Тошкент
      • Навоий
      • Тошкент вил
      • Нукус
      • Урганч
    • Daryo
      • Интернет-нашр
      • Таҳририят
      • Алоқа маълумотлари
      • Фойдаланиш шартлари
      • Махфийлик сиёсати
      • Янгиликлар архиви
    • Реклама
    • Ижтимоий тармоқлар
      • Instagram | Расмий
      • Instagram | Лайфстайл
      • Instagram | Спорт
      • Facebook | Расмий
      • OK | Расмий
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Рус тилида
      • YouTube | Daryo Глобал
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • Ўзбекистон
      • Бошқалар
      • Навоий
      • Тошкент вилояти
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Қашқадарё
      • Сурхондарё
      • Хоразм
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Наманган
      • Фарғона
      • Aндижон
      • Қорақалпоғистон
      • Тошкент ш.
      • Меҳридарё
      • Об-ҳаво
    • Марказий Осиё
      • Ўзбекистон (Маҳаллий)
      • Афгонистон
      • Қирғизистон
      • Қозоғистон
      • Туркманистон
      • Тожикистон
    • Дунё
    • Пул
      • Бизнес
      • Иқтисодиёт
      • Молия
      • Крипто
    • Маданият
      • Кино
      • Китоб
      • Мусиқа
      • Шоу-бизнес
    • Лайфстайл
      • Аёллар саҳифаси
        • Фарзанд
        • Гўзаллик
        • Карьера
        • Маслаҳатлар
        • Мода
        • Рецептлар
      • Технологиялар
        • Архитектура
        • Гаджетлар
        • Илм-фан
        • Коинот
        • Медиа
      • Авто
      • Қўзиқорин
      • Саёҳат
      • Саломатлик
      • Таълим
        • Абитуриент
        • Инглиз тилини ўрганамиз!
    • Спорт
      • Футбол
      • UFC
      • Бокс
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Илм-фан

    Қуёш тизимидаги ғалати сайёра. 13 март – Уран кашф қилинган кун

    Бугун Қуёш тизимидаги яна бир сайёра – Уран кашф қилинган кун. Сана тарихи ва қизиқарли фактлар ҳақида «Дарё» колумнисти Музаффар Қосимов маълумот беради.

    Қадим замонларда одамлар осмонда фақат 5 та сайёра бор деб билган. Булар Меркурий, Венера, Марс, Юпитер ва Сатурн сайёралари эди. Чунки уларни тунги осмонда қуролланмаган кўз билан ҳам (яъни телескопсиз) кўрса бўлади. Шу сабабли сайёраларнинг мунажжимлар луғати орқали бизга етиб келган шарқона – Муштарий, Зуҳро, Миррих, Зуҳал ҳамда Уторуд каби номлари мавжуд.

    Фото: Google Photos

    Фото: Google Photos

    Ҳисоб бўйича энг олис сайёра Сатурн бўлган. Ундан нарида ҳам Қуёш системасининг яна йирик сайёралари мавжуд бўлиши эҳтимоли эса кўпчиликнинг хаёлига ҳам келмаган. Бироқ 1610 йилдан эътиборан Галилей ўзи ясаган телескопда тунги осмонни кузатар экан, одамзод кўзидан панада бўлган, оддий кўз билан кўриб бўлмайдиган объектлар ҳам кашф этила бошланди. 1610 йилнинг ўзида Галилей Юпитернинг тўртта энг йирик табиий йўлдошини очган эди.

    Унинг бу муваффақияти катта ва кичик расадхоналарда янгидан янги кузатув компанияларининг бошланишига асос бўлди. Кейинги йилларда олимлар бошқа йўлдошларни, хусусан, Сатурннинг йўлдошларини аниқлади. Лекин Сатурндан нарида бутун бошли йирик сайёрага дуч келиниши кўпчилик учун кутилмаган ҳол бўлди.

    Даставвал 1690 йилда Жон Фелмстид исмли астроном Бузоқ юлдуз туркуми фонида Уранни нақ олти марта кузатди. Бироқ унинг хаёлига бу объект, аслида, Қуёш тизимига тегишли сайёра экани ҳақидаги фикр мутлақо келмади. У буни ҳам шунчаки Бузоқ юлдуз туркумидаги юлдузлардан бири деб қайд этиб қўяверди. Чунки унинг телескопи анча заиф бўлиб, сайёрани аниқ ва тиниқ кўриш имконини бермади, шунинг учун телескопда уни бошқа юлдузлардан фарқлаш имкони бўлмади.

    Кейинчалик 1750–1769 йиллар орасида фаранг астрономи Шарль ле Монер ҳам Уранни 12 маротаба кўрди. Бироқ у ҳам бу объектни юлдуз деб қабул қилди. Чунки телескоп мукаммал эмас эди. Кузатилаётган объект катта сайёра экани аниқлангунича, у турли астрономларнинг кузатишларида камида 21 марта намоён бўлди. Аммо ҳар сафар уни юлдуз деб ўйлаб, эътибор берилмади.

    Фото: Google Photos

    Фото: Google Photos

    Келиб чиқиши немис бўлган инглиз астрономи Уильям Гершель Британиянинг Бат шаҳридаги ўз уйи ҳовлисидаги боғда ўзи лойиҳалаб ясаган телескопида кузатишлар олиб борди. У ўша пайтда юлдузлар параллаксини аниқлаш борасидаги тажрибаларда иштирок этаётган эди. 1781 йилнинг 13 март куни тунда Уильям Гершель биринчи марта Уран сайёрасини кўриб қолди.

    Унинг қайдларида бу санада Уран ҳали сайёра сифатида эмас, балки «нотаниш комета» сифатида қайд этилган. Гершель ҳам аввалига Уранни бирор комета деб ўйлади. Бироқ кейинги кунлардаги кузатишларга қараб, Гершель бу объект комета эмаслигини пайқади. Чунки у осмонда юлдузлар фонида худди сайёралар сингари ҳаракат қилаётган эди! Гершель ўз телескопининг линзасини оптик кучи каттароғига алмаштириб, уни янада синчиклаб кузатишни давом эттирди.

    Натижада унга намоён бўлган осмон жисми юлдуз ҳам, комета ҳам эмас, балки сайёра эканига амин бўлди. Чунки у юлдузлардан фарқли равишда бир маромда ҳаракатланиб, эклиптика текислиги бўйлаб жойини ўзгартираётган эди. Қолаверса, комета дейиш учун унинг «думи» ва «калласи» бўлиши лозим эди. Ваҳоланки, Гершель кузатаётган бу объектда «дум» ҳам, «калла» ҳам йўқлигини телескоп равшан кўрсатиб турганди. Шунда Гершель Қуёш тизимидаги илгари номаълум бўлган сайёрани кўриб турганини фаҳмлаб қолди!

    Бу одамларнинг Қуёш тизими ҳақидаги тасаввурларини ўзгартириб юборган оламшумул кашфиёт эди. Демак, осмонда биз билмаган сайёралар ҳам бўлиши мумкинлиги, илмий кузатувлар орқали уларни кашф қилиш кераклиги ҳақидаги фикрлар жамият олдидаги илм-фаннинг обрўсини ошириб юборди.

    Гершель Уранни 13 март куни кашф қилган бўлса-да, оммага эълон қилишга шошилмади. У олимларга хос мулоҳазакорлик билан ўз кузатувларини қайта-қайта синчиклаб текширди ва хато қилмаётганига амин бўлгач, ўша йилнинг 26 май санасида Қироллик жамиятида ахборот берди. Унинг ахборотида сайёранинг координатлари ва бошқа астрономларнинг кузатишлари орқали тасдиқланган параметрлари илова қилинган эди.

    Фото: Google Photos

    Фото: Google Photos

    Оламшумул кашфиёт бутун Европа илмий доираларида фурор кўтарди. Англия қироли Георг III томонидан Гершель тантанали қабул қилинди ва унга умрбод 200 фунт-стерлинг миқдоридаги ойлик маош тайинланди. Бунга жавобан астроном олим мазкур янги очилган сайёрага «Қирол Георг III сайёраси» номини беришни таклиф қилди. Франциялик астроном Лаланд эса сайёрани уни кашф қилган олим шарафига «Гершель сайёраси» деб аташ фикрини илгари сурди.

    Бироқ биз билган сайёраларнинг барчасининг номи (Ердан ташқари) қадимги Рим афсоналаридаги қаҳрамонлар номи билан аталади ва агар Гершель кашф қилган сайёрага қирол ёки Гершелнинг номи берилганда юқоридаги қоида бузилган бўлар эди. Шу сабабли немис астрономи Иоганн Боде ҳиссиётга берилмасликни ва янги сайёрага ҳам таомилга кўра Рим ёки юнон мифологиясидан келиб чиқиб ном бериш фикрини ўртага ташлади.

    Юнон мифологиясида Сатурн Юпитернинг отаси сифатида гавдаланади. Шу мантиққа биноан Боде янги сайёрани мифологиядаги Сатурннинг отаси бўлмиш Уран номига аташни таклиф қилди. Астрономлар ўзаро ёзишмаларда янги сайёрани Уран деб номлашни деярли ўша пайтданоқ бошлаган бўлса-да, то 1823 йилгача турли манбаларда уни баъзан «Георг юлдузи» ва баъзан «Гершель сайёраси» сифатида ҳам қайд этилиши давом этди. 1823 йилдан сайёрага Уран номи расман бириктирилди.

    Уран – Қуёш тизимидаги ўзига хос ғалати сайёра. У бошқалар сингари ўз ўқи атрофида ғарбдан шарққа эмас, балки шимолдан жанубга қараб айланади. Шунга кўра Уранда кун ва тун давомийлиги 42 йил атрофида бўлади (яъни Ураннинг бир куни 42 Ер йилига тенгдир!).

    Катталиги жиҳатдан Уран Қуёш тизимида Юпитер ва Сатурндан кейин учинчи ўринда туради. Уран Қуёш атрофини 84 йилда бир марта тўлиқ айланиб чиқади. Сатурн сингари Ураннинг ҳам атрофида ҳалқалари мавжуд. Фақат унинг ҳалқаси жуда сийрак ва ингичка бўлганидан кучли телескопларда ҳам деярли кўринмайди. Ураннинг ҳалқалари фақат 1977 йилга келиб кашф этилди. Сайёранинг 27 та табиий йўлдоши ҳам аниқланди.

    13.03.2020, 08:59   Изоҳ (0)   63212
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Изоҳ (0)

    Кириш
    Жавоб қолдиринг Бекор қилиш

    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Сизнинг муаммоингиз ечими


    Мирзо Улуғбек туманида жойлашган йирик кўчмас мулк аукционга қўйилди


    “Бизнесни ривожлантириш банки” БМТ Тараққиёт Дастури билан ҳамкорлик қилади


    Навоий инновациялар университети 2 миллиард сўмлик грант дастурини эълон қилди 



    Yandex Music’да жазирама кайфият учун махсус “Чилла” бўлими пайдо бўлди


    Ўзбекистонда тиббий суғурта нима учун зарур: шифокор қараши ва Нео Insurance тажрибаси


    ОКМКда янги сулфат кислота цехи қурилмоқда


    “Ўзбекинвест” суғурта компанияси 2025 йилнинг I ярим йиллиги якунларини эълон қилди


    Kia Sonet ва ADM Global: Ўзбекистон автомобиль кластерини маҳаллийлаштирилишига   қарийб 260 млн АҚШ доллари миқдорида сармоя


    Суғурта соҳасидаги узоқ кутилган ислоҳотлар: манфаатлар қонун ҳимоясида 



    Вақт синовидан ўтган тармоқ: 33 йиллик фаолият, 12 миллион фойдаланувчи танлови ва мобил алоқанинг янги архитектураси


    Mobiuz — 8 миллиондан ортиқ абонентлар танлови 


    Бизнес ва тадбиркорлик олий мактаби магистратура дастурларига қабул жараёнлари давом этаётганини маълум қилади


    Visa Kapitalbank билан Хитойга: WeChat Pay ва Alipay орқали нақд пулсиз тўловлар – эркин, осон ва хавфсиз

     

    Тавсия этамиз

    Audio Icon

    Андижонча ҳотамтойлик: “Дунё садолари”га сарфланаётган миллиардлар ва шубҳали шартномалар

    24 июл, 21:25

    “Россия аллақачон катта оғалик мақомини йўқотиб бўлди”. Украина уруши постсовет ҳудудида нималарни ўзгартирди?

    24 июл, 15:15

    Нилдан Фрот дарёсигача: махфийликдан тобора реалликка айланиб бораётган “Катта Исроил” концепцияси

    22 июл, 12:22

    КГБ сохталаштирган жиноят – СССР парчаланиши арафасида ўлим жазоси берилган қария ким эди?

    21 июл, 21:06
     
     
     

    Сўнгги янгиликларга ўтиш

    АҚШда штатларга мигрантларни сақлаш марказлари қуриш учун 608 млн доллар берилади

    Дунё | 26 июл, 23:47

    Қатар Европа Иттифоқига газ таъминотини тўхтатиш билан таҳдид қилди

    Дунё | 26 июл, 23:19

    “Қайтмас бўлиб кетди”. Россиянинг ягона авиаташувчиси сотилиши ёки утилизация қилиниши мумкин

    Дунё | 26 июл, 23:07

    UFC on ABC 9. Абу-Дабидаги мусобақанинг илк жангларининг бирида ўзига хос натижа қайд этилди

    Спорт | 26 июл, 23:06

    “Барселона” тарихидаги энг яхши футболчилар рейтинги тузилди

    Спорт | 26 июл, 22:46

    Фабрика матоларга ишлатилган сувни каналга ташлаган — Андижондаги каналдан нега кўпик оққанига изоҳ берилди

    Ўзбекистон | 26 июл, 22:35

    АҚШ Исроилни ҳимоялаш учун сарфлаган ҳаво мудофаа ракеталарини тиклашга 1 йил ва 2 млрд доллар керак — WSJ

    Дунё | 26 июл, 22:32

    Украина армиясига 23 минг зирҳли транспорт воситаси керак — ОАВ

    Дунё | 26 июл, 22:13
    Daryo About Us

    «Daryo» интернет-нашрининг (Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги (ЎзМАА, ҳозирги Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги) томонидан 13.03.2015 йил санасида 0944-сонли гувоҳнома билан оммавий ахборот воситаси сифатида рўйхатга олинган). Матнли материалларини тўлиқ кўчириш ёки қисман иқтибос келтиришга, шунингдек, фотографик, график, аудио- ва/ёки видеоматериалларидан фойдаланишга daryo.uz сайтига гиперҳавола мавжуд бўлган ва/ёки «Daryo» интернет-нашрининг муаллифлигини кўрсатувчи ёзув илова қилинган тақдирда йўл қўйилади. Чоп этиладиган баъзи маълумотлар 18 ёшга тўлмаган фойдаланувчиларга мўлжалланмаган бўлиши мумкин. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» МЧЖ, 2013–2025

    Ёш бўйича чеклов

    Хато топдингизми? Ctrl+Enter тугмаларини босинг

    • Фойдаланиш шартлари
    • Махфийлик сиёсати
    • Реклама
    Нимани қидирамиз?

    Sign In or Register

    Хуш келибсиз!

    Тизимга киринг ёки Рўйхатдан ўтинг.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Рўйхатдан ўтинг

    Рўйхатдан ўтганмисиз? Login.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Сизга парол электрон почта орқали юборилади.

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Матнда хато топдингизми?

    ×

    Раҳмат. Биз сизнинг хабарингизни олдик ва хатони имкон қадар тезроқ тузатамиз.