Эҳтимол, сиз бирор нарсани гапириб бераётганингизда тўсатдан тўхтаб қолган ҳолатни бошдан кечиргандирсиз. Чунки сиз керакли сўзни, номни ёки исмни аниқ билсангиз ҳам, уни эслай олмайсиз. У гўё тилингизнинг учида айланаётгандек, аммо миянгизни четлаб ўтиб, у ерга етиб боргандек туюлади, чунки фикрингиз бўшаб қолади. Яна бир сония — ва сиз уни эслайман деб ўйлайсиз, лекин барибир уддалай олмайсиз. Шу лаҳзада вазиятдан синоним ёки батафсил тушунтириш ёрдамида чиқиб кетишингиз мумкин. Аммо кейин ҳеч ким сизни қутқармаса ва сўзни айтиб бермаса, то эслаб қолгунингизча ёки интернетдан қидиргунингизча узоқ вақт қийналасиз.
Турли маданиятларда бу ҳодисанинг ўз номи мавжуд бўлиб, у асосан тил билан боғлиқ. Масалан, инглиз тилида бу он тҳе тип оф тҳе тонгуэ ибораси билан ифодаланади, бу сўзма-сўз тил учида деган маънони англатади. Французларда эса махсус сўз бор — прескевю. Бу “деярли кўрилган” деган маънони англатувчи presque vu иборасидан келиб чиққан.
Яъни, агар одам ўзига аниқ маълум бўлган нарсани эслай олмаса, бу унинг хотираси ёмон дегани эмас, балки прескевю ҳолатидир.
Чеховнинг прескевю ҳақида бутун бошли ҳикояси бор – “От фамилияси”. Унинг қаҳрамонларидан бири энг муҳим пайтда керакли фамилияни айта олмайди — у гўё унинг хотирасидан ўчиб кетгандек бўлади. Қаҳрамоннинг изтиробларини тушуниш осон, чунки ҳар бир киши ўзини бундай вазиятда тасаввур қила олади.
Бу ҳодиса нима сабабдан юзага келади?
Бу ҳодисани илк бор 1890 йилда шифокор ва психолог Уилям Жеймс ўзининг “Психология тамойиллари” китобида тасвирлагани тахмин қилинади: “Ҳар бир эсланадиган сўзда биз ўзига хос етишмовчилик ҳиссини ҳис қиламиз. Бу ҳар бир ҳолатда турлича бўлади, гарчи алоҳида номга эга бўлмаса-да. Бизда унутилган сўзнинг ритми уни ташкил этувчи товушларсиз сақланиб қолиши мумкин, ёки унутилган сўзнинг биринчи ҳарфи, биринчи бўғинини эслатувчи, аммо бутун сўзни хотирада тиклай олмайдиган нарса қолиши мумкин. Унутилган шеърнинг бўш ўлчовини эслай олмаслик ҳар кимга таниш, қанчалик эслашга уринмасин, бу бўшлиқ сўзлар билан тўлдирилмай қолаверади”.
Прескевюни кейинчалик бошқа психологлар, жумладан Зигмунд Фрейд ҳам ўрганди. ХХ асрда уларга мия тадқиқотчилари ҳам қўшилди. Юз йилдан ортиқ вақт ичида олимлар бунинг сабабини аниқлаб олишлари керак эди, аммо ҳозирга қадар ҳеч ким бунинг сабабини аниқ билмайди.
Айтганча, бир нечта тахминлар мавжуд. Масалан, қуйидагилар:
- Бу хотирадан маълумотни олишдаги вақтинчалик хато. Содда қилиб айтганда, керакли пайтда хотиралар каталогидан сўзни топиб бўлмайди. Бундан ташқари, прескевю кўпинча одам яқинда ўрганган ёки камдан-кам ишлатиладиган сўзлар билан содир бўлади.
- Хотира бошқа сўз билан тўсилиб қолади. Яъни мия керакли сўзга умуман алоқаси бўлмаган, аммо у билан қандайдир боғлиқликка эга бўлган тушунча ёки исмни эҳтиёткорлик билан тақдим этади. Шундан сўнг, аслида эсламоқчи бўлган нарсани эслаш имконсиз бўлиб қолади. Бу худди сиз суҳбатдошингиздан “Х ҳарфи билан бошланадиган ўша актёрнинг исми”ни айтиб беришни сўраганингизда, у Эзра Миллер бўлиб чиқадиган вазиятга ўхшайди.
- Хотиранинг тўлиқ бўлмаган фаоллашуви юз беради. Ушбу фаразга кўра, мияга берилган туртки сўзни тўлиқ эслаш учун етарли эмас, аммо у ҳозир хотирага келаётгандек ҳис қилиш учун етарлидир.
- Когнитив қобилиятлар ёш улғайиши билан пасаяди. Кекса одамлар ёшларга қараганда кўпроқ прескевуга дуч келишади.
Икки тилли одамларда вазият бир оз бошқача. Улар исмларни бир тилда сўзлашувчилар каби тез-тез унутишлари мумкин, лекин оддий сўзлар билан боғлиқ прескевю ҳолати уларга кўпроқ қийинчилик туғдириши мумкин.
Прескевю ҳолатида нима қилиш керак?
Энг яхшиси — фикрни чалғитиш. Мураккаб ҳис-туйғулар сўзни унутганингиз учун эмас, балки уни ҳозир эслашингиз керакдек туюлиши, аммо бунинг уддасидан чиқа олмаслигингиз туфайли юзага келадиган умидсизлик сабабли пайдо бўлади. Уни хотирадан чиқариб олишга қанчалик кўп уринсангиз, ўзингизни шунчалик саросимага тушгандек ҳис қиласиз. Эҳтимол, унутувчанлигингиз туфайли пайдо бўлган стрессдан халос бўлганингиздан сўнг, бу сўз миянгизда ўз-ўзидан пайдо бўлади.
Изоҳ (0)