Кейинги 10 йилликда сунъий интеллектнинг гуруллаб ривожланиши кутилмоқда. Ҳаётимизда у кириб келмаган соҳа қолмайди — иқтисод, тиббиёт, таълим, санъат, тарбия. Сирасини айтганда, сунъий интеллект бугун ҳам турли йўналишларда инсон оғирини енгил қилмоқда. Илғор мамлакатлар ундан миллионлаб, миллиардлаб доллар даромад кўра бошлаган.
Ўзбекистонда сунъий интеллектни жорий этиш жараёни қандай кечмоқда? “Ўзбекистонда сунъий интеллект технологияларини 2030 йилга қадар ривожлантириш стратегияси”да белгиланганидек, бу соҳада етакчи давлатлар қаторига кира оламизми? Сунъий интеллект жиноятчиликка қарши курашда қандай самара беради? Соҳани молиялаштириш етарли даражада амалга оширилмоқдами? Фантастик фильмларда намойиш этиладиган машиналар исёни шунчаки эртакми ёки?.. “Дарё” ана шу каби мавзуларда соҳа мутахассиси Анвар Нарзуллаев билан суҳбатлашди.
— Ассалому алайкум, хуш келибсиз. Айтинг-чи, сунъий интеллектга қандай таъриф берилса тўғри бўлади?
— Сунъий интеллект, содда қилиб айтганда, инсон онгини ва фикрлашини талаб қилувчи муаммоларга ечим берувчи дастурлар. Унинг оддий дастурлардан фарқи шунда. Масалан, телефонингиздаги камера сунъий интеллект эмас. Сунъий интеллектни таржима жараёнида кўришимиз мумкин, чунки таржима инсондан ижодий ёндашувни талаб қилади. Шу сабабдан таржимонлик ҳамма даврларда ҳам қадрли касб ҳисобланган. Яқин тарихга қарайдиган бўлсак, таржима дастурлари жуда жўн, содда эди. Улар берилган матнни сўзма-сўз таржима қиларди. Бугун эса сунъий интеллект матнни анча юқори савияда таржима қилиб, таҳрирлаб ҳам беряпти. Бугина эмас, у матн ичидаги асосий нуқталарни белгилаш, мазкур маълумотлар асосида прогнозлар тақдим этиш қобилиятига ҳам эга. Илгари бу вазифалар бир нечта экспертлар томонидан амалга оширилар эди. Мана шундай соҳаларда қўлланилаётган дастурларни биз сунъий интеллект деб айта оламиз.
— Бугун юртдошларимиз сунъий интеллектдан қанчалик фойдаланишмоқда?
— Аслини олганда, ҳаммамиз сунъий интеллектдан анчадан бери фойдаланиб келяпмиз. Баъзан ўзимиз билган ё билмаган ҳолатда... Сунъий интеллект деган иборанинг бирдан оммалашиб кетишига ChatGPT сабаб бўлди. Чунки биз ундан бевосита, ўз қўлимиз билан фойдаланиш имконига эга бўлдик. Бунга қадар эса сунъий интеллект дастурлари фонда, кўздан панада турган. Оддий мисол, навигатор. У сизга нафақат энг яқин йўналишни кўрсатади, балки қаерда тирбандлик бор, қаерда йўл-транспорт ҳодисаси юз берди – ҳаммаси ҳақида маълумот беради. Мазкур дастурлар ҳам аслида, сунъий интеллект ёрдамида ишлайди, лекин биз бунга унчалик ҳам аҳамият бермаганмиз. Илгари сунъий интеллект дастурлари анча қиммат эди. Ундан асосан йирик давлатларнинг ҳукуматлари, ҳарбийлар фойдаланган – масалан дронлар. Аммо қиммат бўлгани учун оммалашмаган. Бугун борган сари кенг тарқалиб, нархи пасайиб бормоқда.
— Дарвоқе, нархларнинг пасайиши ҳақида. Яқинда Хитойнинг DeepSeek арзон чат боти технологиялар бозорини ағдар-тўнтар қилиб юборди. Йирик компаниялар юз миллиардлаб, умумий ҳисобда бир неча триллион доллар йўқотди. Сиз воқеалар ривожини кузатиб бораётган бўлсангиз керак. Ҳозир вазият қандай?
— Хитойликлар, айтганингиздек, бу моделнинг нархини кескин тушириб юборишди. Шу вақтга қадар DeepSeek каби моделларни ишлаб чиқиш 100-200 млн долларга баҳоланган бўлса, хитойликлар буни 5 миллионга яратишга муваффақ бўлишди. Бу жараён давом этаверади. DeepSeek’нинг яна бир ютуғи – илгари сунъий интеллект моделларини ишга тушириш учун ҳам қиммат ресурслар талаб этилар эди. Масалан, ChatGPTдан бемалол фойдаланишимиз учун махсус серверлар керак. Сиз уни шунчаки телефонингизга кўчириб олиб ишлатолмайсиз. ChatGPT интернетга уланган бўлади, интернетда унинг ниҳоятда қиммат серверлари бўлади ва ҳ.к.з. DeepSeek эса жараённи соддалаштириб юборди. Уни ишлатиш учун ҳатто интернетга уланмаган оддий компьютернинг ўзи кифоя қилади. Бу орқали сунъий интеллект одамларга янада яқинлашди.
— “Ўзбекистонда сунъий интеллект технологияларини 2030 йилга қадар ривожлантириш стратегияси” қабул қилинган. Унга кўра, сунъий интеллект асосида яратилган маҳсулотлар ва хизматлар ҳажмини 1,5 млрд. долларга, Давлат хизматлари порталида хизматлар улушини 10 фоизга етказиш, 10 та илмий лаборатория ташкил этиш ва бу соҳада дунёнинг етакчи давлатлари қаторига кириш вазифалари қўйилган. Бу мақсадларга эришиш йўлида қандай ишлар амалга ошириляпти?
— Тўғрисини айтганда, биз сунъий интеллектни жорий этишни энди бошлаяпмиз. Стратегиянинг асосий мақсадларидан бири давлат хизматларини сунъий интеллект ёрдамида такомиллаштиришга қаратилган. Дейлик, бугун Адлия ёки Солиқ тизими сайтларига кирсангиз, сизга анча хизматлар таклиф этилади. Лекин давлат идоралари бўладими, нодавлат ташкилотларми, уларда бирданига сунъий интеллектни жорий этишнинг имкони йўқ. Чунки ундан олдинги босқичда амалга оширилиши лозим бўлган жараёнлар бор. Биз, аввало, рақамлаштиришда орқада қолганмиз. Буни тан олиш керак. Сунъий интеллект мавжуд маълумотларнинг устига қурилади. Яъни, дастлабки босқичда биз катта ҳажмда рақамлашган маълумотларга эга бўлишимиз лозим. Ҳаммамизнинг ишимиз тушадиган соғлиқни сақлаш тизимини олиб кўрайлик. Ҳалигача поликлиникаларда анкеталар қоғоз шаклида юритилади. Қоғознинг устига сунъий интеллектни жойлаштириб бўлмайди. Мана энди аста-секин поликлиникалар рақамли тизимга ўтказиляпти. Бу жараён ниҳоясига етиши, бир неча йил ишлаши ва маълумотлар йиғилиши лозим. Шундан кейингина сунъий интеллектни жорий этиш мумкин. Яъни Республика бўйича маълумотларга эга бўлсак, махсус хариталар яратиша оламиз. Бу хариталарда қайси ҳудудда қандай касалликлар ортаётгани ёки камайиб бораётгани, қаерда хавф пайдо бўлиши мумкинлиги – барчаси кўриниб туради. Натижада тезкор чоралар кўрилиб, нохуш ҳолатларнинг олдини олиш имкони туғилади. Док-1 Макс сиропини истеъмол қилиш оқибатида қанча бола вафот этди, агар марказлашган рақамли тизим яратилса, бундай ҳолатлар юз бермайди. Тизим заҳарланишлар ҳақида зудлик билан хабар беради, ечимлар таклиф этади. Қанийди шундай тизим яратилса, биз, юқорида айтганимдай, рақамлашиш босқичидамиз.
— Стратегияга биноан банк-молия соҳасида фирибгарликларнинг олдини олиш, солиқ ва божхона соҳаларида яширин иқтисодиёт улушини камайтириш, шубҳали божхона операцияларини прогнозлаш кабилар устувор вазифа этиб белгиланган. Умуман олганда, сунъий интеллект жиноятчиликка қарши қандай курашади ва қанчалик самара беради?
— Сунъий интеллектнинг асосий вазифаси – инсон иштирокини камайтириш. Дейлик, журналист деганда, кўз олдимизга суҳбатдошига савол бераётган одам келади. Аммо суҳбатгача бўлган қанча мураккаб жараён бор. Ва мана шу жараёндаги ишларнинг қанча кўп қисмини сунъий интеллектга топшира олсангиз, ишингиз шунча осонлашади. Божхона, солиқ, молия тизимларида ҳам шундай. Буларда инсон омилини қанчалик камайтирсак, коррупция имконияти шунчалик камаяди. Мисол учун, сиз қандайдир молиявий операцияни амалга оширмоқчисиз. Бунинг учун маълум идоралардан рухсатномалар талаб этилади. Борди-ю сизда шу рухсатнома бўлмаса, таниш-билишлар ёки пул ёрдамида масалани ҳал этишга уриниб кўрасиз. Балки мақсадингизга эришарсиз ҳам. Сунъий интеллект эса бунга йўл қўймайди. Барча ҳужжатлар тақдим этилгандан кейингина фаолиятга рухсат берилади. Инсон омили камайса, коррупция ҳам йўқотилади.
— Маълумотларга кўра, АҚШ сунъий интеллектни ривожлантириш мақсадида 500 млрд доллар, Хитой салкам 140 млрд доллар ажратган. Ўзбекистон Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси сунъий интеллект технологияларини ривожлантириш учун 2025 йил 1 январдан бошлаб Рақамли технологиялар вазирлигига 50 миллион АҚШ доллари миқдорида фоизсиз кредит ажратишни бошлади. Соҳани ривожлантириш учун Ўзбекистонда ажратилаётган маблағлар етарлими-йўқми?
— 50 миллион доллар кам. Чунки соҳада қиладиган ишларимиз кўп. Юқорида айтилган рақамлаштиришнинг ўзи анча оқсаб турибди, харажатларнинг катта қисми шунга кетади. Нима сабабдан ChatGPT инглиз тилида яхши ишлайди? Сабаби, интернетда инглизча маълумотлар кўп. Ўзбек сунъий интеллектини яратишда бизни қийнаб турган омиллардан бири ўзбек тилида маълумотлар етарли эмаслиги. Мисол учун, ўзбек тилидаги “Таҳрирчи” лойиҳасини олиб кўрайлик. Шу лойиҳа яратувчилари билан гаплашганимда, ўзбек тилидаги мавжуд ҳамма маълумотларни, “Daryo.uz” ва бошқа сайтлардаги барча мақолаларни, очиқ манбаларда турган китобларни юклаб олдик, дейишган эди. Лекин шу ҳам камлик қиляпти. Демак, очиқ маълумотларни кўпайтириш керак. Бундан ташқари, бизда инсон ресурси ҳам етишмайди. Яъни, кадрлар етишмовчилиги сезиляпти. Малакали кадрлар оз бўлгани учун уларга тўланадиган маош жуда юқори.
— Сир бўлмаса, яхши мутахассис қанча маош олади?
— Бугунги кунда Ўзбекистонда сунъий интеллект бўйича малакали мутахассис бир ойда 5 минг доллардан кам олмайди. Хорижда бу соҳа анча оммалашган. Мутахассислар ҳам оз эмас. Шу сабабдан буюртмачилар ўта қиммат тўлашга мажбур бўлмайди. Жаҳон банкининг 2030 йилгача бўлган прогнозларида талаб юқори бўладиган соҳалар айнан сунъий интеллект билан боғлиқлигини кўришимиз мумкин – дата-аналитиклар, сунъий интеллект дастурларини яратувчи муҳандислар ва ҳоказо. Соҳа мутахассисларига қўйиладиган асосий талаблардан бири, креатив фикрлаш ва таҳлил қила олиш қобилияти.
— Сунъий интеллектнинг иқтисодга фойдаси ҳақида нима дея оласиз?
— Биринчидан, янги иш ўринлари пайдо бўлади. Жаҳон банкининг статистикаси кўра, 85 миллионта иш ўрни йўқолади, аммо ўрнига 97 миллионта янги иш ўрни пайдо бўлади. Биз шу пайтгача тасаввур қилмаган касблар пайдо бўлади. Масалан, фронт-инженерлар. ChatGPT каби дастурларга тўғри савол бера оладиган муҳандисларга эҳтиёж туғилмоқда. Чунки сунъий интеллектнинг барча имкониятларидан самарали фойдалана олиш учун унинг олдига тўғри вазифа қўйиш лозим. Янги Тошкент қурилишида сунъий интеллектдан фойдаланган ҳолда биноларнинг мутлақо янги дизайнлари яратилмоқда. Иқтисодга яна бир фойдаси – одамларнинг иш самарадорлиги ортади. Илгари 5-6 соатда бажарган ишингизни, энди 1 соатда бажаришингиз мумкин бўлади. Жуда кўп касб эгаларининг кундалик вазифаларидан бир қисмини сунъий интеллект ўз зиммасига олади.
— Сунъий интеллект турмушимизга чуқурроқ кириб боргани сари қайси касбларга эҳтиёж қолмаслиги мумкин?
— Қизиқ вазият. Агар мендан 5-6 йил олдин сунъий интеллект қайси йўналишларни ўзига олади, деб сўрашса, жисмоний меҳнатни, деб жавоб берган бўлардим. Кўпчиликнинг тасаввурида ҳам шундай вазият шаклланаётган эди. Ҳайдовчилар мисолида олиб кўрайлик. Ўзиюрар машиналар пайдо бўлди. Ҳайдовчига эҳтиёж йўқдек. Аммо жавобгарлик масаласида муаммо юзага келди. Агар ЙТҲ содир бўлса ким жавоб беради? Ёки юк ташийдиган роботларни олайлик. Маълум бўлишича, улар ниҳоятда қиммат экан. Битта роботни ясашдан кўра, ўнта одамни ишга ёллаш арзонроққа тушмоқда. Айниқса, бизга ўхшаш ишчи кучи арзон давлатларда. Бизнинг прогнозларимиздан фарқли равишда, сунъий интеллект жисмоний меҳнатни эмас, ақлий меҳнатни олиб қўймоқда. Масалан, таржимонлик. Наинки оддий жумлалар ёки сўзлар, балки расмий ҳужжатларнинг таржимасини ҳам сунъий интеллект сифатлироқ бажариб беряпти. Худди шунингдек, бухгалтерлар, аналитик-экспертлар, консултантлар, юристлар ўрнини ҳам сунъий интеллект эгалламоқда. Бу биз учун қайсидир маънода кутилмаган ҳолат. Аммо сунъий интеллект олдида турган энг катта тўсиқлардан бири у креатив фикрлашни билмайди. Бу ерда бир нозик жиҳат бор. Сунъий интеллект тарихий маълумотлар асосида ишлайди. Яъни, бугун сунъий интеллект ярацангиз, у шу бугунгача бўлган маълумотларни қамраб олади. Инсон эса фавқулодда вазиятларда кутилмаган ечимлар топиш қобилиятига эга. Сунъий интеллект фақатгина мавжуд маълумотларни таҳлил қилса, инсон ечимсиз туюлган муаммоларга ечим топа олади. Демак, сунъий интеллект қайси соҳада бўлишидан қатъи назар, ностандарт фикрлайдиган мутахассисларни сиқиб чиқара олмайди.
— Янги маълумотларни мустақил равишда тўплайдиган, таҳлил қиладиган ва ривожланадиган дастурлар пайдо бўляпти. Вақти келиб, бу ривожланиш инсонни бир чеккага суриб қўйиши мумкинми? Яқинда бўлиб ўтган Давос форуми иштирокчилари ҳам шундай хавотирни билдиришган эди. Фантастик фильмлардаги машиналар қўзғолони ҳаётда юз бериши эҳтимолга қанчалик яқин?
— Бу масалада икки хил ёндашув мавжуд. Сунъий интеллект ҳар қанча ривожланган бўлмасин, у – дастур. Дастурни эса инсон бошқаради. Қолаверса, сунъий интеллектда ҳиссиёт йўқ. Ҳиссиёт бўлмагандан кейин, унда исён кўтариш истаги пайдо бўлмайди. Шахмат бўйича жаҳон чемпиони Гарри Каспаровдан роботлар қўзғолон кўтариб, инсониятни ўзига бўйсундириши мумкинми, деб сўрашганда, у “йўқ, одамзот ёвузликни монополия қилиб олган” дея жавоб берган эди. Одамлар нима учун уруш-жанжалларни бошлайди, бир-бирини босиб олади? Чунки уларда нафс бор. Машиналарда эса бундай нарса йўқ. Масалан, Tesla машинасига қарор қабул қилиш вазифаси қўйилса: катта тезликда кетаётган машина бордию тўхташга улгурмаса, йўлдаги одамни уриб, машина ичидаги пассажирнинг ҳаётини сақлаб қоладими ёки симёғочга урилиб, ичкаридаги инсонга зарар етказиш ҳисобига йўлдаги кишини қутқариб қоладими? У қайси мезонлар асосида ҳукм чиқариши керак? АҚШда қизиқ ҳолат юз берган. Қамоқдаги маҳбусларни муддатидан олдин озодликка чиқариш юзасидан қарор қабул қилишни сунъий интеллектда тоширишган. Натижа шундай бўлганки, қора танлилардан кўра, кўпроқ оқ танли маҳбуслар озодликка чиқарилган. Сабаби ўрганилганда, тарихда қора танлиларга камроқ амнистия берилгани маълум бўлган. Мана шу мисоллардан кўриниб турибдики, сунъий интеллект сизнинг маълумотларингиз асосида ишлайди ва қарор қабул қилади. Модомики, инсон хато қилишга мойил экан, табиийки, у яратган сунъий интеллект ҳам хато қилади. Демак, унинг устидан доимий назорат инсоннинг зиммасида бўлади.
Олимжон Сафоев суҳбатлашди.
Изоҳ (0)