Куни кеча Вазирлар Маҳкамасининг “Электродвигателга эга бўлган транспорт воситалари аккумулятор батареяларини утилизация қилиш инфратузилмасини ташкил этиш ишларини молиялаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Ушбу қарор ижтимоий тармоқларда кўплаб муҳокамаларга сабаб бўлди. “Дарё” бу мавзу атрофида иқтисодчи Валижон Тўрақулов ва блогер ҳамда жамоатчилик фаоли Умид Гафуров билан суҳбатлашди.
Вазирлар Маҳкамасининг қарорига мувофиқ, жорий йилнинг 1 май санасидан бошлаб ишлаб чиқарилган муддатидан бошлаб 3 йилдан ортиқ бўлмаган электромобиллар учун БҲМнинг 120 баравари (45 млн сўм), ишлаб чиқарилган муддати 3 йилдан ортиқ бўлган электромобиллар учун БҲМнинг 210 баравари (78 млн 750 минг сўм) утилизация йиғими ундирилади.
“Дарё” билан суҳбатда иқтисодчи Валижон Тўрақулов утилизация учун белгиланган нарх жуда қиммат эканлигини, Европа мамлакатларида утилизация нархи – 200-300 АҚШ доллари атрофида бўлишини, қолаверса, чиқарилган қарор тескари эффект бериб, ҳавонинг янада заҳарланишига олиб келишини айтиб ўтди.
“Утилизация – экология учун солиқ. Бу жуда кўп давлатларда мавжуд. Бироқ Европа давлатларида утилизация учун белгиланган нарх – 200-300 АҚШ доллар атрофида. Лекин Ўзбекистонда белгиланган нарх – 7 минг долларга бормоқда. Бу жуда катта маблағ! Ваҳоланки, бизни иқтисодий ривожланишимиз хорижий давлатлардан анча паст.
Қолаверса, Европа давлатларида электромобиллар учун ҳукумат субсидия ажратади. Агар сиз электромобиль олмоқчи бўлсангиз Германия – 9 минг евро, Франция – 6 минг евро, Италия эса 3 минг еврогача субсидия беради. Бизда бунинг акси бўлмоқда.
Бу қарор тескари эффект бериши мумкин. Чунки нарх ошганини кўрган одамлар электромобиль олмасдан, яна ҳавони ифлослантирувчи автомобилларни харид қилишни бошлайди. Қарабсизки, ўзи шундоқ ҳам заҳарланган ҳаво бундан ҳам ёмонлашади!
Утилизация йиғими экологияни асраш учун татбиқ этилмоқдами ёки монополчиларни қўллаб-қувватлаш учун? Бу қарор билан электромобилларга ҳужум қилинмоқда. Чунки халқимиз кўпроқ Хитойда ишлаб чиқарилган, анча қулай электромобилларни сотиб олиб, минишни бошлади. Яъни халқимизда комфорт автомобиль минишга умид пайдо бўлган эди. Лекин жорий йилнинг 1 май санасидан бу умид олиб қўйилмоқда”, дея таъкидлади у.
Блогер ҳамда жамоатчилик фаоли Умид Гафуров қарорда келажакда электромобилларни ким, қаерда ва қандай тартибда утилизация қилиши ёзилмаганига эътибор қаратди.
“Мени бу масалада бир неча саволларим бор. Утилизация учун йиғими ундирилса, кейинчалик электромобилларни ким, қаерда ва қандай тартибда утилизация қилади? Хорижий давлатларда утилизация масаласи ишлаб чиқарувчининг бўйнига юклатилган. Лекин утилизация нархи бу даражада катта эмас.
UzAuto Motors 2020 йилдан то бугунги кунгача 1 миллион 600 мингта автомобиль ишлаб чиқарган экан. Жисмоний шахслар томонидан эса 230 мингга яқин автомобиль хориждан Ўзбекистонга олиб кирилган. Лекин UzAuto ишлаб чиқарган ҳар бир автомобили учун утилизация йиғимини тўламайди. Ваҳоланки, UzAuto Ўзбекистон бозорида энг кўп сотиладиган автомобилларни ишлаб чиқаради.
Утилизация учун бу даражада катта нарх белгилашни қандай тушуниш мумкин? Ёки UzAuto Motors тўлаши керак бўлган утилизация учун йиғимни, шу орқали секингина импорт қилинаётган электромобиллар бўйнига илиб қўйилмоқдами? Чунки битта автомобилнинг утилизация йиғими 7 минг доллар бўлиши мумкин эмас”, деди у.
Валижон Тўрақулов бундай ҳолатда Ўзбекистон Жаҳон савдо ташкилоти (ЖСТ)га аъзо бўла олмаслигини, ташкилот Ўзбекистон ҳукуматидан нима учун утилизация йиғимини бу даражада ошириб юборганини сўрашини таъкидлади.
“2012 йилда Россия ЖСТга аъзо бўлганидан кейин, импорт қилинаётган автомобиллар учун утилизация нархини қиммат қилиб қўйган. Шунда Европа мамлакатлари ва Япония Россияни халқаро судга берган эди. Яъни Россия бир вақтлар биз қилган ишни амалга оширган.
Лекин Ўзбекистон ҳозирги ҳолатида ташкилотга аъзо бўла олмаймиз. Боиси бизда адолат бўлмаяпти. Ваҳоланки, Жаҳон савдо ташкилотининг асосий тамойили – адолат. Ташкилот бу ставкани шунчаки қабул қилмайди. У бунга асос сўрайди. Яъни ҳукумат нега утилизация йиғимини 7 минг долларга яқин қилиб белгилаганини асослаб бериши керак. Агар қарор асослаб берилмаса, ташкилот бундай қарор чиқарган давлатни ўзига қабул қилмайди. Чунки бу протексионизм бошқачароқ кўриниши.
2026 йилнинг май ойида Марокашда ЖСТнинг вазирлар учрашуви бўлади. Ўзбекистон катта эҳтимол билан шу учрашувда ўзини ташкилотга аъзо бўлганини эълон қилади. Бу дегани – 2025 йилнинг охирига бориб, жорий қилинган утилизация масаласи кўтарилади. Яъни ЖСТга аъзо мамлакатлар Ўзбекистондан утилизация йиғимини олиб ташлашни талаб қилади”, тушунтирди Валижон Тўрақулов.
Умид Гафуров электромобилларга утилизация йиғимидан ташқари яна қўшимча солиқлар кутиб турганини билдирди.
“Ҳозир Хитой бозорида электромобилларнинг нархи кескин тушиб бормоқда. Ҳукумат гўёки чўкаётган одамдек, хасга тармашмоқда. Утилизация йиғимидан ташқари яна қандайдир чекловлар кутиб турибди. Бошида одамларни расмий дилердан олишга ундаб кўришди. Кейин норасмий диллардан олинган электромобиллар учун сертификат жорий қилинди.
Тасаввур қилиб кўринг, Германия, Япония ва Хитой олимлари томонидан ишлаб чиқарилган электромобилларни бизнинг инженерлар текширади. Улар электромобилни нимасини текширади? Лекин бу билан электромобиллар оқимини камайтира олишмади. Шундан сўнг утилизацияни жорий қилишди. Бироқ бу ўта кулгили ечим. Хўш, бундан кейин яна қандай йиғим ундирилади? Балки, ранглар учун солиқ жорий қилармиз”, деб айтди у.
Шунингдек, Умид Гафуров 2020 йилдан бери жорий этилган Ўзбекистонга импорт қилинаётган ички ёнув двигателли автомобиллардан ундирилаётган утилизация йиғимидан жамланган маблағлар нимага сарфлангани очиқ қолаётганига эътибор қаратди.
“Утилизация учун йиғим 7 минг доллар этиб белгиланди. Лекин ҳукумат нима учун 7 минг доллар қилиб белгилаганини тушунтириб бериши керак. Шунгачаки биз пуллар нимага, қайси мақсадда сарфланаётганини билмоқчимиз.
Мен тахминан 2020 йилдан бери жорий этилган Ўзбекистонга импорт қилинаётган ички ёнув двигателли автомобиллардан ундирилган утилизация йиғимидан қанча маблағ йиғилганини ҳисоблаб кўрдим. 5 йил давомида тахминим бўйича 160-200 миллион доллар йиғилган. Хўш, бу пулларнинг тақдири нима бўлди? Мисол учун, шунча пулга бемалол полигон қилиш мумкин эди. Фақат йиғилаётган пуллар қаерга сарфланаётганини очиқлансин. Бошқа муаммо йўқ”, деди суҳбат охирида блогер.
Маълумот ўрнида, Ўзбекистон 2024 йилда хориждан қиймати 224,8 млн долларга тенг бўлган 24 095 та электромобиль импорт қилган. Энг кўп электромобиль импорт қилган давлатлар рейтингида эса Хитой пешқадам — 23 982 та. Кейинги ўринда эса Қозоғистон — 51 та. Бундан ташқари, Гонконгдан 17 та, Германиядан 15 та, БААдан 13 та ва АҚШдан 10 тадан электромобиллар олиб келинган.
Изоҳ (0)