Тарих фанлари доктори, профессор Қаҳрамон Ражабовнинг таъкидлашича, шу пайтгача одамларнинг онгига Ўзбекистон мустақиллигига асос солиниши тарихи борасида янглиш тасаввур сингдириб келинган. Тарихчи олим “Дарё”га берган интервьюсида давлат тарғибот машинаси “мустақиллик асосчиси” сифатида улуғлаб келган шахс аслида республиканинг мустақил бўлишига қарши чиққани, Истиқлол эълон қилинганда депутатлар нима сабабдан қарсак чалишмагани, СССР қулаган пайтда туркий халқларнинг бирлашуви учун берилган имконият қандай қўлдан чиқарилгани мавзусидаги илмий изланишлари хулосалари билан бўлишди.
— Қаҳрамон ака, билишимизча, 2024 йилда бир нечта китобларингиз нашрдан чиқди. Мазкур янги асарлар ва илмий-ижодий ишларингиз ҳақида гапириб берсангиз.
— 2024 йилда тўртта монография ёздим, лекин улардан иккитасини аслида фундаментал тадқиқот дейиш мумкин. Бу “Ўзбекистон йигирманчи асрда” деган икки жилдли китоб. Мен бу китобнинг муқаддимасида “Умрим китоби” деган иборани ишлатганман. Чунки тарих фани соҳасида қирқ йилдан буён тўплаган тажрибам ва илмий билимим мазкур китобда жамланди.
Биринчи жилд 1900 йилдан 1939 йилгача, иккинчи жилд эса 1939 йилдан 2000 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда халқимиз, биласиз, бир-биридан фарқли учта тузумда яшади. Биринчиси – Чор Россияси даври, бу оқпошшонинг мустамлакачилик сиёсати давом этаётган давр эди.
Кейингиси Совет даври. Муваққат ҳукумат қисқа муддат фаолият кўрсатгандан кейин болшевиклар ҳокимиятни зўравонлик билан қўлга киритди. 1920 йилда Қизил қўшин, яъни Совет давлатининг ҳарбий кучлари, Бухоро амирлиги ва Хива хонлигини ҳам босиб олди ва бу ерларда Совет ҳокимиятини ўрнатди.
1991 йили эса биз ўз мустақиллигимизни қайта тикладик. Ундан олдин мустақиллик декларацияси эълон қилинди. Мен китобларимда шу пайтгача кўпчилик эътиборидан четда қолган жараёнларни очиб беришга ҳаракат қилдим.
Юз йиллик тарихимиз бу, кечагина биз яшаб ўтган тарих. Лекин Совет даврида ёки ҳатто Каримов режими даврида ёритишга рухсат берилмаган илмий масалалар, илмий муаммолар бор эди. Мисол учун, мана шу китобда биринчи марта Туркистон миллий ҳаракати, иккинчи жаҳон уруши даврида туркистонликлардан Германияда ташкил қилинган “Туркистон легиони” масалалари ёритилди.
Ўзбек дивизияларининг иккинчи жаҳон урушидаги фаолияти... 1941 йилда Германия СССРга бостириб кирганда, совет давлати Германияга қарши курашиш учун ҳамма чораларни кўрди, ўша пайтда миллий ҳарбий қўшилмалар ҳам тузилди: фақат ўзбеклардан иборат дивизиялар ташкил қилинди, Қозоғистонда худди шундай қозоқ дивизиялари, шунингдек, бошқа республикаларда ҳам.
Лекин бу дивизиялар фронтга ташланганда, уларнинг қўлида оддий милтиғи ҳам йўқ эди, қурол-яроғ етишмас эди. Улар ҳеч қандай ҳарбий тайёргарликсиз жабҳага, жабҳанинг олдинги линиясига “тирик ем” қилиб ташлаб юборилган эди. Шу сабабли урушнинг аввалида талафотлар катта бўлди. Кейинчалик бошқа ҳарбий қўшилмалар сингари Ўзбек дивизиялари ҳам тарқатиб юборилди. Мен ҳозир фақатгина уруш даврини иккита жиҳатдан таҳлил қиляпман. Бундан ташқари, совет даврида амалга оширилган руслаштириш сиёсатининг моҳияти ҳақида гаплашиш лозим.
Аслида, мамлакат хавфсизлигини ҳимоя қилиши керак бўлган ўша пайтдаги хавфсизлик органлари ўз халқига, яъни совет давлатида яшаган халққа қарши қатағон чораларини олиб борувчи жазо органига айланган эди. Яъни, дастлаб Ленин томонидан ўн еттинчи декабрда тузилган “ВЧК” деб аталувчи ташкилот — Бутун Россия Фавқулодда Комиссияси — кейинчалик GPUга айлантирилди, яъни Давлат Сиёсий Бошқармаси. Кейинчалик, НКВД, КГБ каби турли шаклларга ўзгарди ва чекистларнинг ёвузлиги бетўхтов давом этди, ҳатто кейинчалик ҳам тўхтамади.
Мустақиллик декларацияси қабул қилинишига оид ҳақиқатларга бугун кўпчилик ишонмайди. 1990 йил 20 июнда Мустақиллик декларацияси қабул қилинаётганда энг кўп қарши чиққан одам Ўзбекистон Компартияси Марказий қўмитасининг биринчи котиби, Ўзбекистон ССР Президенти Ислом Каримов бўлган.
У парламентда декларация қабул қилинишига тиш-тирноғигача қаршилик қилди, лекин 1990 йилнинг 20 июнь куни у чет эллик меҳмон билан водийга кетганда Ўзбекистон Олий Кенгашидаги халқ депутатлари Мустақиллик декларациясини қабул қилади. Ислом Каримов ўша ёқдан қайтгандан сўнг, ҳужжатни кўриб, “бу бир парча қоғознинг ҳатто “туалет”да фойдаланишга ярамайди” деб айтганди. “Москвада туғилдингми, СССРда туғилдингми, СССРда ўламиз, Москва сенларни, бутун халқингни қириб ташлайди, ҳеч қачон мустақиллик берилмайди”, деган фикрлар ўша пайтда халқ депутатларига қарата айтилганди.
Мустақиллик декларацияси қабул қилинган куни аслида бу ўзбек халқининг байрами бўлиши керак эди. Ўша куни кечқурун на радио ва на телевидениеда бу ҳақда хабар беришди. Икки кундан кейингина декларация матни ўзгартирилган ҳолда — Москванинг тасдиғидан ўтказилган талқинда — матбуотда эълон қилинди.
Энг қизиғи, агар биз 1990 йилнинг июнь ойидаги газеталарни кўрсак, декларация турли газеталарда турлича шаклда чиққанлигининг гувоҳи бўламиз. Ҳолбуки, бу қонун битта ҳарфи ҳам ўзгартирилмасдан чоп этилиши керак эди. Мана шундай жараёнлардан ўтдик. Мен энди битта ҳолатни айтдим, китобда мана шундай бошқа фактлар ҳам ёритилди.
Бундан ташқари, 2024 йил декабрида “Туркистоннинг парчаланиши” номли яна бир китобим нашрдан чиқди. Биламизки, 1924 йил кузида Москванинг буйруғи билан Ўрта Осиё республикаларида миллий-ҳудудий чегараланиш ўтказилганди. Ўша пайтда иттифоқдош совет республикалари, автоном вилоятлар ташкил қилинган эди. Ўтган 2024 йил октябрь ноябрь ойларида бу тадбирга юз йил тўлди. Бизда чегараланиш сиёсати ёритилган эмас, ваҳоланки мустақилликка эришганимиздан сўнг ўттиз беш йил ўтди. Совет даврида бу мавзуда алоҳида монография чиқмаган.
Чунки Шўро давлати бу масалага оид ҳақиқатларнинг ошкор бўлишини, миллий манфаатлар камситилганлигини кўрсатишни хоҳламасди. Миллий-ҳудудий чегараланиш масаласида бизнинг ҳозирги қўшниларимиз кўп нарсани даъво қилишади. Ваҳоланки, бу жараёнда энг катта зарарни айнан ўзбек халқи кўрди.
Миллий-ҳудудий чегараланиш совет даврида якунига етказилди. 1925 йилда республикалар тузилди, лекин ҳудудларнинг ўзгариши ундан сўнг ҳам, 1930 йилларда ҳам, ҳатто иккинчи жаҳон урушидан кейин ҳам, яъни ХХ асрнинг эллигинчи, олтмишинчи, етмишинчи, ҳатто саксонинчи йилларида ҳам давом этди. Китобимда мана шу жараёнлар имкон қадар ёритилган — бу, ҳеч қандай муболағасиз айтаман, Ўзбекистон тарихи фанида биринчи марта амалга оширилди.
Яна бир жиҳати, “Туркистоннинг парчаланиши” номли китобим фақатгина Тошкент, Москва ва республикамизнинг баъзи бир вилоятларидаги архив ҳужжатлари асосида ёзилган. Афсуски, бу даврга оид архив ҳужжатлари бугун ёпиқ ҳисобланади, жумладан, Ўзбекистонда ҳам ёпиқ. 1924–25 йилларга тегишли, ҳатто Россия империясига тегишли архив ҳужжатлари.
Куни кеча менинг бир шогирдим, Қарши давлат университети докторанти келиб ишлади. Унинг мавзуси биринчи жаҳон урушида, иккинчи жаҳон уруши эмас, аср олинганларнинг Туркистондаги фаолияти. Мана шу даврга тегишли, яъни 1914–15 йилларга тегишли архив ҳужжатлари (2014-15 йиллардагиси эмас) ҳозиргача ёпиқ турибди. Ваҳоланки, Россия империяси 1917 йил февралда қулаган бўлса, Совет давлати 1991 йил декабрда тарих ахлатхонасига улоқтирилган бўлса, лекин ҳозиргача ҳам Россия империяси ҳужжатларини, Совет Россияси ва Совет давлати ҳужжатларини қўриқлаб ўтирадиган архивчиларни, уларнинг раҳбарларини ҳеч тушунмайман.
Савол туғилади, ўзи булар кимнинг буйруғини бажаради? Ўзбекистондаги архив ҳужжатлари Ўзбекистон ҳукуматига тегишлими ёки бу архив ҳужжатлари ҳозир ҳам Москвага, Россияга қарайдими? Ё архивдагилар буйруқни Кремлдан оладими? Бу масалани ўн беш-йигирма йилдан буён кўтаряпмиз, лекин мана шу ҳужжатлар тадқиқотчилар ихтиёрига етарли даражада берилмайди.
Намоз ботир қўзғолони бўйича ҳам худди шундай ҳолат. 1906–1907 йилларда Самарқандда Намоз Пиримқул ўғли бошчилигида Россия империясига қарши кўтарилган қўзғолонга оид архивларга ҳам кириш имконсиз. Китобларимда мана шу масалалар ёритилган. Буларнинг барчаси бугунги ошкоралик, сўз ва фикр эркинлиги таъминланаётганининг самараси ҳисобланади. Бундан ташқари, “Самарқанд қўрбошилари ҳамда Бухоро амирлари” деган монографиям ҳам нашр қилинди.
— Қаҳрамон ака, демак, биз ҳозир Мустақиллик декларациясининг ўзгартирилган матнини ўқияпмизми?
— Мустақиллик декларацияси қабул қилингач, орадан икки кун ўтганидан кейин ҳам унинг матни газетада чоп этилмаган. Икки кундан кейин декларация матнига тузатишлар киритилган ҳолда рус тилида эълон қилинган. Ҳолбуки, бу ҳужжат ўзбек тилида қабул қилинган. Бизда ўша кезлари ҳужжатлар ўзбекча қабул қилинмасди, русча қабул қилинарди. Лекин бу расмий ҳукуматнинг ташаббуси эмас, ўша пайтдаги “Эрк” партияси, “Бирлик” ҳаракати ҳамда демократик кайфиятдаги халқ депутатларининг саъй-ҳаракатлари маҳсули бўлган.
Каримов 1991 йил 31 августда мустақилликни эълон қилганда зал жим бўлиб турди. Давлат тарғибот машинаси ҳозирга қадар буни бошқача талқин қилиб келган. Гўёки депутатлар мамлакат раҳбарининг баёнотини саросима билан қарши олишган, эмишки, ўша лаҳзаларда мазкур тарихий ҳодиса аҳамиятини жуда кам одам англаган, шу сабабли зал жим бўлиб қолган. Аслида, бу Каримовга билдирилган норозилик эди. Сабаби, 1990 йил 20 июндаги декларацияни қабул қилишда фаоллик кўрсатган одамларнинг аксарияти ўша пайтда қамоқда ўтирган эди.
У пайтда телевидениеда кўрсатилган нарсаларни ўттиз йил ичида биздаги айрим сиёсатшунослар, айрим давлат маслаҳатчилари, айрим тарихчилар, оёғини осмондан келтириб кўрсатди. Энг янги тарихимиз, хусусан, 90 йилдан бошлаб рўй берган воқеалар йиллар давомида нотўғри тасвирланди. Бутун-бутун авлодлар мустақиллик учун курашганларга эмас, мустақилликка қарши бўлган одамларнинг фаолиятини мадҳ этишига тўғри келди. Мана шу жараёнларни имконият даражасида холис кўрсатишга ҳаракат қилдим.
Мана шу жараён бугунги тарихчиларимиз қанчалик бўшлик қилганини, ўтмишдаги ёлғонларини фош қилиш кераклигини кўрсатади. Тарих ҳам мафкура, уни инкор қилиб бўлмайди, лекин у энг аввало, фақатгина ўзбек халқига хизмат қилиши лозим.
— Ўз тарихимизни қанчалик ҳурмат қилишимиз ворисийликка муносабатда ҳам билинади. Ворисийлик тушунчасининг йўқлиги давлат ва жамият ҳаётига қанчалик таъсир ўтказади?
— Бу мени ўн йиллар давомида қийнаб келадиган масала. Ворисийлик, фақатгина ўтмишда ўтган монархлар, ҳукмдорлар, подшолар, хонлар ворис ёки валиаҳд тайинлаши дегани эмас. Масалан, қандайдир ислоҳотларни ёки хайрли ўзгаришларни бошлаган давлат раҳбари кетгандан кейин ҳам бу ишлар давом этиши керак. Мана шу ворисийлик демак.
Ўзбек халқининг эса энг катта фожиаси шундаки, бизда давлатни бошқаришда ҳам, мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида ҳам ворислик тушунчаси поймол этилган. Биз жаҳон миқёсида чиқа олмаётганлигимиз ҳақида кўп гапирилмоқда. Ниҳоят, бугунги XXI асрда бу масала кўп тилга олинмоқда, бундан хурсандман.
Совет даврида бу тушунарли эди, чунки биз ҳеч қачон давлат бўлмаганмиз, ягона совет давлати бўлган, холос, ўн бешта республикадан бири сифатида яшаганмиз. 1991 йилда Совет давлати емирилганидан кейин Ўзбекистон ўз мустақиллигини қайта тиклагач, аввалги жараёнлардан воз кечиш тўғри эди. Масалан, бу ерда ворисийлик қоидаси бузилиши тўғри масала эди.
Мен яқинда архивларимни кўтардим. Бугун Мустақиллик майдони деб номланадиган жой 1991 йилда Ленин майдони бўлган, Лениннинг ҳайкали турган, ҳозирги метронинг Мустақиллик майдони бекати муқаддам Ленин майдони деб юритилган.
1991 йилда сентябрь ойида дастлаб майдоннинг номи ўзгартирилди, яъни мустақиллик эълон қилингандан кейин беш кундан кейин. Лекин ҳайкал 1992 йилнинг май ойигача турди. Ҳолбуки, 1991 йил сентябрда эълон қилинган эди. Бу ҳайкал ўрнига Ўзбекистон мустақиллигини кўрсатадиган ёдгорлик ўрнатамиз деган мақсадда танлов эълон қилинди. Газета ва телевидение бу мавзуни қизғин муҳокама қилди. Лекин ҳайкални олиб ташлаш 1991 йил сентябрь ойида бошланган бўлса-да, 1992 йил май ойигача давом этди. Ниҳоят, 1992 йил май ойида Лениннинг ҳайкали олиб ташланди.
Бу ерга яқин жойда КГБнинг идораси бўларди. Яқинда бу идорани бузиб ташладик. Бу ерда ўзбек халқининг минглаб, ўн минглаб одамларини ўлдирилган, қийналган. Ана шу жойда бугун ҳашаматли кўнгилочар маскан қурилмоқда. Бу учун бизни келажак авлодлар ҳеч қачон кечирмайди. Ҳолбуки, бундан кейин бундай жаҳолат, оддийгина битта жаҳолат эмас, бундай ёвузликлар қайта такрорланмаслиги учун бу бино музей сифатида сақлаб қолиниши керак эди. Қатағон фақат совет даврида бўлмаган, улар Каримов режими даврида ҳам бўлган.
Мустақиллик майдони яқинидаги КГБнинг биноси қачон қурилгани бўйича ўнлаб соҳа ходимларига мурожаат қилганимда, биронтаси аниқ йилини айтолмади. Мана, бизда яқин тарих қанчалик унутилган. Бинони буздик, ўн йилдан кейин ҳеч ким уни эсламайди, ҳеч ким билмайди уни. Ворисийлик тушунчасининг аҳамиятини мана шу биргина мисол ҳам кўрсатиб турибди.
Мана шу каби биноларнинг бузилиши тўғри эмас, лекин совет давлати тимсолларининг йўқотилиши, у пайтдаги институтларнинг қайта ташкил қилиниши тўғри иш бўлган. Бу борада биринчи президент Ислом Каримов даврида анчагина ишлар амалга оширилди.
1991 йилдан кейин Тошкентдаги йирик завод ва фабрикалар йўқотилди. Биз буни иқтисод парчалангани оқибати деймиз, бу ҳам тўғри. Россия бизга бутловчи қисмларни бермади деймиз, лекин имкон топиб шуларни сақлаб қолишимиз керак эди. Масалан, Тошкентда Алгоритм заводи 80 йилларда ишга тушган. Бу янги завод эди. Нима қилдик, худди нонни бўлаклаб ёки сариёғни бўлаклаб тақсимлагандек, заводни бўлак-бўлак қилиб сотдик.
Ўзбекистоннинг биринчи ва охирги давлат котиби бўлган Раҳим Ражабов унгача ана шу заводга раҳбарлик қилган. У Каримов билан бир курсда, битта йўналишда ўқиган ва ётоқхонада битта хонада ҳам яшаган. 80 йилларда қурилган Алгоритм заводининг биринчи директори бўлган.
Ражабов давлат котиби сифатида 1992 йил бошидан декабргача ишлаган, кейин эса Каримов билан келишмаганлиги сабабли ўз ихтиёри билан истеъфога чиқиб кетган. Ўзбекистон янги тарихида катта раҳбар ходим ўз ихтиёри билан истеъфога чиқиб кетиши билан боғлиқ биттагина ҳолатни биламан, у айнан Ражабов билан рўй берган.
Ғарбда бу оддий ҳолат, бизда эса раҳбарлар, вазирлар, ҳокимлар 15-20 йиллаб лавозимда ўтиради. Кейин ё президент олиб ташлайди ё қамалади ёки яна қайтиб келиб раҳбарлик курсисини эгаллаши мумкин. Бу жараёнлар бизда бўлаверади, лекин Ғарбда ундай нарса йўқ.
Бизнинг энг янги тарихимизда бир марта мана шундай истеъфо содир бўлган. Бу одам ўз ихтиёри билан давлат котиби лавозимидан кетган ва давлат котиби лавозими тўқсон иккинчи йил декабрда тугатилган. Ундан олдин Ўзбекистон вице-президентлик лавозими тугатилган эди. Шукрулла Мирсаидов биринчи ва охирги вице-президент ҳисобланади.
Раҳим Ражабов кейинчалик берган интервьюсида нега истеъфо бергани, ўша пайтда нималар юз берганини айтиб берган. У кўп завод-фабрикалар, хусусан Алгоритм заводи арзимаган пулга хусусийлаштирилгани, назорат йўқлиги, давлат ва халқ мулки бўлган кўп объектлардан ҳеч нарса қолмаганини куйиниб айтганди. Бу киши билан кўп суҳбатлар қилганман. У 2020 йилгача яшади.
Олимжон Сафоев суҳбатлашди.
Маълумот учун, суҳбатдошимиз профессор Қаҳрамон Ражабовнинг китобларини сотиб олиш учун “Фан” нашриётига мурожаат қилишингиз мумкин.
Изоҳ (0)