“Ўзбекистонда нега кредитлар жуда қиммат?” — халқаро иқтисодчи Қобилжон Исаев билан суҳбат

Бугунги кунда аҳоли ўртасида турли мақсадлар учун кредит олиш оммалашган. Машина, квартира, ҳатто оддий телефон харид қилиш ёки ОТМда ўқиш учун ҳам банкдан қарз олиш мумкин. Бу тенденциянинг ўзига хос ижобий ва салбий томонлари нимада? Ўзбекистонда нима сабабдан кредит фоизлари юқори? “Кафил” деган тушунчадан воз кечиш мумкинми? Аҳолининг молиявий саводхонлиги қай даражада? “Дарё” мухбири шу каби саволлар билан Тошкент давлат иқтисодиёт университети доценти, халқаро иқтисодчи Қобилжон Исаев билан суҳбатлашди.

— Қобилжон, кредитга муносабатингиз қандай? Сиз ҳам кредит олиб турасизми?

— Докторантурада ўқиган вақтимда кредитга ноутбук олганман. Ижтимоий-иқтисодий воқеликдан келиб чиқадиган бўлсак, инсонлар кредит олишга мажбур бўлади. “Мажбурлик”нинг сабаби шуки, идеологик нуқтайи назардан хоҳламаса-да, ижтимоий-иқтисодий жараёнлар уни шунга мажбур қилади.

— Аҳолига берилаётган истеъмол кредитлари ҳажми жуда тез суръатларда ошиб бормоқда. 2021 йилда 10 триллион сўмни ташкил қилган бўлса, 2022 йилда 22 триллион сўмга, 2023 йилнинг тўрт ойида эса 28 триллион сўмга етган. Маош олиб ишлайдиган одамларнинг катта кўпчилиги кредит олган. Банклар ҳам бундай фуқароларга кредит беришдан манфаатдор. Сабаби маош тушган куни ойлик тўлов автоматик тарзда картадан ечиб олинади. Умуман, Ўзбекистон кредит бозоридаги ҳозирги вазият ва кредит сиёсатини қандай баҳолайсиз?

— Бугунги кунда Ўзбекистон кредит бозоридаги манзара кредитларнинг қимматлиги ва шунга қарамай, аҳоли учун жозибадорлиги, тўлов вақтида эса муаммолар юзага келиши билан характерланади. Ҳатто 20-24 фоизлик кредитлар ҳам кам. Тадбиркорлик кредитлари 30-35 фоизгача, хорижий банклар, баъзи ўзимизнинг банклар микрозаёмлари эса 50-55 фоизгача эканини кўришимиз мумкин. Бу, албатта, жуда қиммат. Мисол учун аҳолининг олий таълимга талаби йил сайин ошиб бормоқда. Бу эҳтиёжни қондириш учун хусусий университетлар очилди. Лекин уларда таҳсил олишга кўпчиликнинг пули етмайди. Натижада давлат таълим кредитлари ажрата бошлади.

Бу биргина мисол. Озиқ-овқат, қурилиш, умуман барча йўналишдаги бозорларнинг кенгайишида кредитлар катта рол ўйнайди. Агар жуда катта ҳажмдаги кредитлар берилмаса, бозорда пул айланиши қийинлашади. Мендаги маълумотларга кўра, аҳолига 40 миллиард долларга яқин кредит берилган. Бу жон бошига ҳисоблаганда салкам 1100 доллардан тўғри келмоқда. Шу кредитлар самаралими ёки самарасизми? Нима учун кредитлар самарадорлигига эришиш қийин бўляпти? Асосий сабаб – кредитнинг қимматлиги. Хорижий мамлакатлар ёки Марказий Осиё давлатларига нисбатан солиштирилганда ҳам бизда кредитлар қиммат.

Юқорида айтганимиздек, 20 фоиздан 50 фоизгача, ҳатто 55 фоизгача боради. Бунинг асосий сабабларидан бири инфляциянинг юқорилиги. Банклар аҳолига 14 фоиздан кам кредит бера олмайди. Агар банк 10 фоиздан берса, ўзига зиён бўлади. Тўғри, имтиёзли 14 фоизлик кредитлар ҳам бор, улар тадбиркорларга давлат дастурлари асосида берилади. Банклар 10 фоиз қўшади. Чунки улар реал инфляцияни ҳисобга олади, айниқса, хусусий банклар ўз фойдасини чиқариб олиши керак. Шунинг учун ҳам кредит фоизлари 30-40 фоизгача кўтарилиб кетади.

АҚШ ва Ғарбий Европа мамлакатларида 1-3 фоиз атрофида. Қўшнимиз Қозоғистонда ҳам нисбатан паст. Tenge bank билан ўзимизнинг айрим банклардаги фоиз ставкаларини солиштирсангиз, бунга ўзингиз амин бўласиз. Сабаби, у ерда мажбурий захира, Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкаси, монетар сиёсати тўғри йўлга қўйилган. Бизда эса инфляция туфайли қиммат. Нима учун банк сизга 50 фоизлик кредит таклиф қилади? Чунки агар 50 фоиз қўймаса, инфляция сабабидан зарар кўришини билади. Давлат 2021-2022 йилларда ипотека учун 17 фоизли кредитларни йўналтирди. Ваҳоланки, ўша пайтда қайта молиялаштириш ставкаси ҳам 17 фоиз эди.

Лекин кредитларнинг қайтарилиши мураккаб фоизда эмас, яъни сиз тўлаган пул кредитнинг умумий суммасидан чиқариб ташлаб, қайта ҳисобланмайди. Ўн йилга 17 фоиздан берилган бўлса, ўша 17 фоиз ўн йилга ҳисобланади, бу 170 фоиз дегани. Масалан, 10-20 йилга 300 миллион сўм миқдорида ипотека кредитини олсангиз, бир миллиард қилиб қайтаришингиз керак бўлади. Банк оддий фоиз ставкасидан фойдаланади, чунки мураккаб фоиз ставкасидан фойдаланса, ўз харажатларини қоплай олмайди.

— Кредит тушунчаси бутун дунёда кенг тарқалган. Турли мамлакатларда шартлар турлича бўлиши мумкин. Сиз халқаро иқтисодчи сифатида Ўзбекистондаги ва чет элдаги вазиятни таққослаш имконига эгасиз. Кредит ажратиш тартиб-қоидаларини аҳолига қулайлаштириш мақсадида чет элдан нималарни ўрганишимиз мумкин?

— Долларнинг қадри баландлиги ва у бутун дунёда кенг тарқалгани сабабли АҚШда кредит фоизлари анча паст. Ҳатто у ерда кредитни 2 ёки 3 фоиздан олиш мумкин, деган тушунча мавжуд. Лекин АҚШда 3 фоиз-у, Ўзбекистонда 30 дейиш ҳам нохолис фикр бўлар эди. Чунки АҚШ бунинг пайчиси, Федерал резерв банки деярли хусусий ташкилот – уни жуда катта банкирлар бошқаради ва истаган пайтда доллар орқали манёвр қила олади.

Ривожланаётган мамлакат учун ташқи қарз оғир юк. Ривожланган, валюта захирасига эга мамлакат учун эса анча енгил. АҚШнинг ташқи қарзи катта, аммо у ўзининг ғазначилик облигациялари орқали долларни дунё бўйлаб сотиш натижасида қарзларини тўлайди. Шундай қилиб, АҚШ тизимида кредит олиш жуда осон, англо-саксон тизимида кредитлар асосан уч фоизгача.

Энди Осиё тажрибасини олайлик. Энг оптимал ечимлар Осиёда бўлган. Масалан, бангладешлик Муҳаммад Юнус фоизсиз микрокредитларни аҳолига тарқатиш орқали мамлакат иқтисодиётини кўтаришга ёрдам берди ва Нобель мукофотига сазовор бўлди. Схема қуйидагича: кичик бизнесни йўлга қўйиш учун беш кишига 300 доллардан микрокредитлар берилади. Агар улардан биронтаси кредитни ўз муддатида қайтара олмаса, қолган тўрт киши зарарни қоплайди. Шунинг учун одамлар ишнинг кўзини биладиган, қарзни тўлай оладиган ишончли шерикларни излай бошладилар. Мана шу тизим аҳолини камбағалликдан чиқаришга катта ёрдам берди. Агар биз кредитларни арзонлаштириш учун қайта молиялаштириш ставкасини пастга туширсак, банклар бунга бардош бера олмайди.

Аслида кредит фоизларини пасайтиришни давлатнинг ўзи ҳам хоҳлаяпти. Тегишли қарорлар чиқарилди, маблағ ажратишга ҳам тайёр. Лекин муаммо маблағ билан ҳал бўлмайди. Чунки бу маблағ икки-уч йил давомида қандайдир имтиёзлар учун сарфлаб юборилади, масала эса ечилмай қолаверади. Муаммони ҳал этиш йўли иқтидорли кадрларни шакллантириш. Мамлакат ривожланаётганда инсон омили кўп нарсани ҳал қилади. Барча мамлакатларнинг ривожланишидаги биринчи сабаб инсон омили бўлган. Шунинг учун яхши кадрларни ажратиб олиш керак. Ҳали уларнинг ҳаммаси ҳам чет элга чиқиб кетгани йўқ...

— Чет элларда ҳам истеъмол кредитларини олиш учун кафил талаб этиладими?

— Чет элларда кафил деярли керак эмас. Чунки фуқароларнинг электрон паспортлари, яъни улар ҳақидаги молиявий маълумотлар шакллантириб бўлинган. Чет элда шундай инфратузилма яратилганки, инсон кредитга яшай олади. Ўз иш жойига, суғуртага эга одам учун бу оддий ҳол. Модомики, давлат солиқлар ҳисобига шахснинг ижтимоий ҳимоясини таъминлаётган экан, унинг тўлов қобилиятига оид маълумотларга ҳам эга бўлади. Шунинг учун кафил шарт эмас.

Истеъмол кредити энг осон кредит. Кредит ҳисобига яшаш манфаатли ҳисобланади. Шу сабабдан аҳолига доим истеъмол кредитлари таклиф этиб борилади. Яна бир қизиқ гапни эшитган эдим: ҳатто машҳур компаниялар ҳам офис учун биноларни сотиб олмайди, балки ижарага олади. Демак, инфратузилма шуни тақозо этади.

— Аччиқ бўлса ҳам тан олиш керак, кафил талаб қилиниши фуқарога ишонч йўқлигини билдиради. Мижоз кредитни қайтара оладими-йўқми, қочиб кетмайдими? Банк ўз маблағини ҳимоя қилиш ва кафолатга эга бўлиш мақсадида кафил талаб қилади. Ваҳоланки, ахборот технологиялари ривожланган бир даврда бизда ҳам фуқаронинг молиявий паспортини яратиш мумкин-ку. Шунда кафилга ҳам ҳожат қолмасмиди?

— Аслида, шундай. Аммо парадоксал ҳолат мавжуд. Масалан, 2 миллион ойликка ишлайдиган киши кредитни вақтида тўлашга қийналиши мумкин, бироқ шунга қарамай, унга кредит берилади. Чунки у ҳар ойнинг аниқ санасида маош олади. Бошқа томондан, катта пул топадиган, лекин кредит тарихида хатоликлари бор киши кредит ололмайди. У хорижда сафарда бўлиши ёки бирон йирик молиявий операцияни амалга ошираётган бўлиши ва шу сабабдан кредитини 20 кун кечроқ тўлаши мумкин.

Сунъий интеллект бундай жиҳатларни эътиборга ололмайди, у ҳали ривожланиш жараёнида. Хорижда эса – биз буни тажриба сифатида ўзлаштиришимиз мумкин – инсон кредит олишда маслаҳат беради. Лекин бошқа тарафдан, агар бизда ҳам жараёнга инсон омили аралашса, шахсий манфаатлар юзага келиши мумкин... Банкларда кучли консалтинг бўлими ишлаши керак. Мижоз кредит агенти билан юзма-юз суҳбатлашиши керак. Яъни, ақлий марказлар фаолият юритиши лозим. Афсуски, бизнинг банкларимизда ақлий марказларга камроқ пул йўналтирилади.

Молиявий саводхонлик масаласи ҳам бор. Биз молиявий саводхон эмасмиз. Америкада шу йўналишда тадқиқотлар ўтказилган. Кўпчилик америкаликларнинг молиявий саводхонлиги баланд деб ўйлайди. Лекин сўровнома ўтказилганда, аҳолининг 50 фоиздан ортиғи молиявий саводхон эмаслиги маълум бўлган. Молиявий саводхонлигимизни оширишимиз керак. Мактабда, боғчада ва оилада пойдевор қўйилиши керак. Биз буни институтда дарс сифатида қўйиб қўйганимиз, аммо бу билан бирор нарса ўзгариши қийин.

— Қизиқ ҳолат: агар ота-она ёки ўқитувчининг ўзи молиявий саводхон бўлмаса, қандай қилиб улар ўз фарзандига ёки ўқувчиларига буни ўргатиши мумкин?

— Ҳозир Европада ҳам шу муаммо ўрганиляпти. “CОРЕ Economics” деган тушунча бор. Мақсад муаммонинг илдизини топиш. Агар оилада, мактабда шу муҳит бўлмаса, ечим қаерда? Аввало, кадрларни тўғри жойлаштириш лозим. Дунёда 70 фоиздан ортиқ одамлар ўз соҳасида ишламайди. Баъзан математика бўйича олимпиадада ғолиб чиққан ёшларимиз иқтисодиёт университетига ўқишга киради-да, бир муддатдан кейин дипломат бўлгиси келиб қолади. Натижада йўлини йўқотиб қўйиши мумкин.

АҚШда эса бирон олим вазирликка ишга кирмоқчи бўлса, “Сени яхшиси Стенфордга ёки Принстонга ёки Мичиган университетига юборамиз, бирон лойиҳа устида ишла” дейишади. Демак, давлатнинг ўзи селексияни тўғри йўлга қўя олиши керак. Молиявий саводхонликни оширишнинг иккинчи усули контентни тўғри тайёрлаш. Ҳозир кўпчилигимиз бирон нарсани ўрганмоқчи бўлсак, қисқа роликлар орқали тасаввур ҳосил қилишга ўрганиб қолганмиз. 

Назаримда, асосий урғу таълимга берилиши керак. Боғчада бўладими, мактабда бўладими, жараён бошланса, аста-секин пойдевор шаклланади. Аҳолининг ўзи молиявий саводхон бўлса, банклар ҳам шунга мослашишга мажбур бўлади. Чунки у кредитини сотиши керак, бошқа иложи бўлмайди. Шунинг учун олдин жараённи шакллантириб олиш ва тадқиқотларга таяниш керак.

— Суҳбатни бошлашдан олдин сиз ҳатто об-ҳавони ҳам кредит билан боғлаш мумкин, дедингиз. Нимани назарда тутдингиз?

— Об-ҳавоси тоза мамлакатларга борганлар яхши биладики, у ерда беш соат уйқу инсонга кифоя қилади. Тиниқиб, руҳингиз тетиклашиб уйғонасиз. Кунингиз унумли, ишингиз баракали бўлади. Кейинги йилларда экологияси бузилган Тошкентда эса кўп ухласангиз ҳам қийин уйғонасиз. Сабаби экологиянинг яхши эмаслигида. Бу кайфиятингизга салбий таъсир кўрсатади, иш унумингиз пасаяди.

Жаҳон банки иккита тадқиқот ўтказган. Биринчиси, интернет тезлигининг ЯИМга таъсири. Интернет тезлиги икки баравар ошса, ЯИМ 10 фоизгача кўпайиши мумкин экан. Чунки асабийлашмайсиз, вақтингиз тежалади ва ҳоказо. Экология сиздаги энергияга, кайфиятингизга таъсир кўрсатади. Кайфиятингизга кўра, битта хабарга икки хил ракурсдан қарайсиз. Иқтисодиётни ракурслар бошқаради. Масалан, банк сизга кредит олиш таклифи билан мурожаат қилди. Агар қийналиб уйғонган бўлсангиз, таклифга қўл силтаб қўя қоласиз: “Кредит жуда қиммат, қандай тўлайман, бошимга бало орттириб нима қиламан?” деган негатив фикрлар келади. Агар хуш кайфиятда бўлсангиз-чи, худди ўша таклифга ижобий ёндашасиз. “Кредит бир оз қиммат бўлса ҳам, у ёки бу ишимни ривожлантириш орқали вақтида тўлай оламан” дея режалар тузасиз, инфратузилмага ён босасиз.

Ҳамма гап масалага позитив ёки негатив ёндашувда. Экология эса бунга тўғридан-тўғри таъсир кўрсатади. Демак, агар банклар кредитлари кўпроқ сотилишини ва аҳоли манфаатлари учун фоизларни туширишни истаса, экология йўналишидаги лойиҳаларга ҳам кўпроқ пул тикиши лозим. Агар экология тоза бўлса, фарзандларимиз соғлом улғаяди, иммунитети мустаҳкам бўлади. Позитив фикрлайдиган бўлиб вояга етади. Бу мамлакат тараққиётига тўғридан-тўғри таъсир кўрсатадиган муҳим омил. Яшил иқтисодга бу қадар катта эътибор берилаётгани ҳам шундан.