Қишлоқ хўжалиги Ўзбекистон иқтисодиётининг 25 фоизини ташкил қилади. Фермердан тортиб оддий ишчигача миллионлаб инсонлар банд бўлган ушбу соҳа мамлакатимиз озиқ-овқат хавфсизлиги учун жуда муҳим. Шу боис ҳам сўнгги йилларда қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ жиддий ислоҳотлар олиб борилмоқда.
Қишлоқ хўжалигида томчилатиб суғориш ва қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш каби ташаббуслар ҳукуматимиз учун иқлим ўзгариши шароитида озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашнинг асосий қисми сифатида кўрилаётгани бежиз эмас. Аммо қишлоқ хўжалигидаги ишлаб чиқаришда кимёвий пестицидлардан ортиқча ва нотўғри фойдаланиш бугунги кунда негадир эътибордан четда қолиб кетяпти.
Пестицидлар узоқ вақтдан бери қишлоқ хўжалиги ҳосилдорлигини ошириш учун муҳим восита сифатида тан олинган бўлса-да, улардан ортиқча фойдаланиш нафақат инсон саломатлиги, балки атроф-муҳит ва мамлакатнинг жаҳон бозорларида рақобатбардош бўлишига ҳам катта хавф туғдиряпти. Пестицидлар билан боғлиқ муаммони бартараф этиш нафақат қишлоқ хўжалиги, балки Ўзбекистоннинг барқарор ва фаровон келажаги учун ҳам жуда муҳим.
Танганинг иккинчи томони
Пестицидлар ўсимлик зараркунандалари ва касалликлари, бегона ўтларга қарши курашишда ва бошқа ҳолатларда фойдаланиладиган кимёвий моддалар ҳисобланади. Ўзбекистондаги фермер ва деҳқонлар ушбу кимёвий воситалардан нафақат муҳим тармоқ ҳисобланган пахта ва ғаллачилик, балки мева-сабзавот ва иссиқхонада етиштириладиган ҳосилларни ҳимоя қилиш ва ҳосилдорликни таъминлаш учун ишлатиб келишади.
Бир сўз билан айтганда, пестицидлардан фойдаланиш Ўзбекистон қишлоқ хўжалигининг ажралмас қисмига айланиб улгурган. Аммо ушбу кимёвий моддалардан ҳаддан зиёд кўп фойдаланиш, афсуски, бизга жуда қимматга тушяпти.
Биргина 2022 йилнинг ўзида пахта саноатида пестицидлар билан ифлосланишнинг яширин иқтисодий зарари 200 миллион доллар атрофида баҳоланди. Бу Марказий Осиёдаги энг юқори кўрсаткич ҳисобланади.
Бундан ташқари, пестицидлар Ўзбекистоннинг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини чет элга экспорт қилиш салоҳиятига ҳам жиддий зарар келтирмоқда. Ўзбекистоннинг кўплаб қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари Европа иттифоқи ва бошқа бозорларнинг кимёвий моддалар қолдиғи билан боғлиқ қатъий меъёрларига мос келмайди. Натижада экспорт қилинадиган маҳсулотлар бу бозорларга киритилмасдан рад этилади ва молиявий йўқотишлар вужудга келади.
Мисол учун, Ўзбекистонда қўлланилаётган пестицидларнинг тахминан 60 фоизи Европа Иттифоқида тақиқланган моддаларни ўз ичига олади. Бу, албатта маҳаллий амалиётлар ва халқаро қоидалар бир-бирига мос келмаслигини кўрсатади. Бошқа мамлакатлар, жумладан Туркия экспорт талабларига мос келадиган юқори сифатли пестицидлардан фойдаланиб, барқарор ёндашувларни қабул қилган.
Пестицидларнинг салбий оқибатлари фақат иқтисодий зарарлар билан чекланиб қолмайди. Пестицидлар, шунингдек, тупроқни, сувни ва ҳавони ифлослантириб, қишлоқ хўжалиги ерларининг узоқ муддатли унумдорлигини камайтиради. Улардан қолган заҳарли моддалар биологик хилма-хилликка таҳдид ҳам солади.
Ёввойи табиат, айниқса асаларилар каби чанглатувчилар пестицидлар таъсиридан азият чекади ва озиқ-овқат ишлаб чиқариш учун зарур бўлган экотизимларни бузади. Бир сўз билан айтганда, ҳосилдорликни оширишга хизмат қиладиган пестицидлар аслида озиқ-овқат хавфсизлигига яширин зарар етказади.
Бундан ташқари, пестицидларнинг инсонлар саломатлиги учун зарари юқоридаги айтиб ўтилган оқибатлардан ҳам жиддийдир. Озиқ-овқат ва сувда учрайдиган пестицидларнинг зарарли қолдиқлари сурункали касалликларни келтириб чиқаради.
Пестицидларни бевосита қўллайдиган қишлоқ хўжалигидаги ишчилар айниқса кўпроқ хавф остида бўлишади. Ишчиларнинг одатда ҳимоя чораларига эътибор бермаслиги хавфни янада кучайтиради. Бир сўз билан айтганда пестицидларнинг ҳаддан ташқари кўп қўлланилиши оқибатида нафақат деҳқон, фермер ва ишчилар, балки бутун жамият турли тарзда зарар кўради.
Нега деҳқонлар пестицидлардан кўп фойдаланишади?
Пестицидлар нафақат атроф-муҳит ва инсон саломатлиги муаммоларини, балки иқтисодий зарарларни ҳам келтириб чиқарар экан, нима учун деҳқон ва фермерлар улардан фойдаланишни афзал кўришади, деган савол пайдо бўлиши табиий. Деҳқон ва фермерларнинг кимёвий пестицидларга юқори даражада боғлиқлиги замирида иқтисодий, амалий ва тизимли омиллар ётади, десак бўлади.
Пестицидлар зараркунандаларга қарши курашишнинг тез ва самарали усули ҳисобланади. Бу эса деҳқон ва фермерлар учун устувор вазифа бўлган қисқа муддатли ҳосилдорликнинг барқарор бўлишини таъминлайди.
Шу билан биргаликда, улар зараркунандаларга қарши нисбатан зарарсиз бўлган биологик моддалар каби муқобил воситаларни кўпинча самарасиз ва ишлатиш қийин деб ҳисоблашади. Кўпгина деҳқон ва фермерлар кимёвий пестицидларнинг соғлиқ ва атроф-муҳит борасидаги узоқ муддатли таъсирига кўп ҳам эътибор беришмайди.
Улар, шунингдек, барқарор бўлган “яшил” усулларнинг эҳтимолий афзалликлари ҳақида кўп маълумотга эга эмас. Масаланинг молиявий жиҳати муаммони янада чигаллаштиради. Чунки ҳамма деҳқон ва фермерлар ҳам хавфсиз, лекин нисбатан қиммат бўлган усулларга сармоя киритиш имкониятларига эга эмаслар.
Ва ниҳоят, қонунчиликдаги назорат механизми ва унга риоя қилишдаги камчиликлар пестицидларнинг ҳеч қандай чекловларсиз, ҳаддан ошиқ кўп ва нотўғри қўлланилишига замин яратади.
Муқобил воситаларни жорий қилиш
Ўзбекистон қишлоқ хўжалигида қўлланилаётган эски амалиётларни ўзгартириш билан боғлиқ муҳим қарорлар қаршисида турибди. Юқорида таъкидланганидек, пестицидлардан кўп ва нотўғи фойдаланишни давом эттириш нафақат инсон саломатлиги ва экологик инқирозларнинг ёмонлашишига, балки иқтисодий имкониятларнинг бой берилишига ҳам олиб келади. Шу боис ҳам пестицидлардан фойдаланишни бошқаришда барқарор ёндашув жуда ҳам зарур.
Барқарор қишлоқ хўжалиги — бу атроф-муҳитга таъсирни ҳисобга олган ҳолда озиқ-овқат етиштириш учун биологик манбалардан фойдаланишга эътибор қаратади. Интеграциялашган зараркунандаларни бошқариш (Integrated Pest Management), органик деҳқончилик ва биопестицидлар каби замонавий усуллар кимёвий пестицидларнинг зарарли таъсирини камайтириш билан бирга, тупроқ саломатлиги, биохилма-хиллик ва маҳсулот сифати юқорилигини таъминлаш учун янги имкониятларни тақдим этади. Бу каби барқарор амалиётларни Ўзбекистонда ҳам тизимли тарзда жорий қилиниши ва деҳқон ва фермерлар орасида кенг ёйилишини қўллаб-қувватланиши даркор.
Органик қишлоқ хўжалиги бўйича халқаро тажриба
Қишлоқ хўжалигидаги халқаро тажрибага назар солсак, органик қишлоқ хўжалиги амалиёти ҳозирги кунда дунё бўйлаб жадал ривожланаётганлигига гувоҳ бўламиз. Умуман олганда, органик қишлоқ хўжалиги дейилганда маҳсулот етиштиришда турли хил зарарли кимёвий воситаларни қўлламасдан табиий усулларда қишлоқ хўжалиги маҳсулотини етиштириш тушунилади.
Органик қишлоқ хўжалиги тушунчаси
2022 йилда Африка минтақасида жами 2,7 миллион гектарда органик усулда қишлоқ хўжалиги маҳсулоти етиштирилган ва бу қишлоқ хўжалиги ерларининг 2,8 фоизини ташкил қилган. Европада эса бу кўрсаткич анча юқори ҳисобланди. Европада жами 18,4 миллион гектар атрофида майдонда органик маҳсулотлар етиштирилган ва бу жами қишлоқ хўжалиги майдонинг 19,1 фоизини ташкил қилади. 2030 йилга бориб эса бу кўрсаткични 25 фоизга етказиш режа қилинган.
Лотин Америкада 9,5 миллион гектардан ортиқ майдонда органик қишлоқ хўжалиги билан шуғулланишади. Бу жами қишлоқ хўжалиги ерларининг 9,9 фоизини ташкил этади. Шимолий Америка минтақасида бу рақамлар пастлигича қолмоқда, яъни 3,6 миллион гектар ерга органик маҳсулотлар экилади ва жами қишлоқ хўжалигидаги улуши 3,8 фоизни ташкил қилади.
Давлатлар кесимида органик қишлоқ хўжалиги майдони бўйича Австралия (53 миллион гектар), Ҳиндистон (4,7 миллион гектар), Аргентина (4.1 миллион гектар), Хитой (2,9 миллион гектар) ва Франция (2,9 миллион гектар) дунёдаги етакчи давлатлар ҳисобланади.
Бундан ташқари, Лихтенштейн (43%), Австрия (27,5%), Эстония (23,4%) органик қишлоқ хўжалигининг жами қишлоқ хўжалигидаги улуши бўйича юқори кўрсаткичларга эга.
Барқарор қишлоқ хўжалигига ўтиш учун асосий қадамлар
Албатта, юқорида мисоллари келтирилган барқарор ва “яшил” қишлоқ хўжалиги амалиётига ўтиш ҳукумат, деҳқонлар ва жамоатчиликнинг мувофиқлаштирилган саъй-ҳаракатларини талаб қилади. Бу борада деҳқон ва фермерларни молиявий қўллаб-қувватлаш жуда муҳим, чунки биопестицидлар учун субсидиялар, солиқ имтиёзлари ва паст фоизли кредитлар қишлоқ хўжалигида барқарор усулларни оммалаштириш учун рағбат бўлиши мумкин.
Шу билан биргаликда, таълим, қайта ўқитиш ва тарғибот ҳам муҳим рол ўйнайди. Турли дастурлар ва кўргазмали лойиҳалар деҳқонлар ва фермерларга яшил амалиётларнинг афзалликлари ва уларни самарали амалга ошириш йўлларини тушунишга ёрдам беради.
Шунингдек, барқарор усулларни жорий қилишнинг моддий-техник асоси ҳам жиддий ўйлаш керак.
Афсуски, Ўзбекистонда сўнгги йилларда биологик лабораториялар тармоғи етарли даражада ривожланмасдан қолмоқда. Республикада зарур токсикологик лабораториялар (пестицидларни таҳлил қилиш учун) мавжуд эмас. Бу лабораториялар тармоғини қайта тиклаш зараркунандаларга қарши арзон ва маҳаллий шароитга мослаштирилган биологик кураш усулларини тақдим этишда муҳим аҳамиятга эга.
Бундан ташқари, хавфсиз пестицидларни рўйхатдан ўтказиш жараёнини соддалаштириш, улардан қолган кимёвий қолдиқ мониторингини амалга ошириш ва қонунбузарликлар учун аниқ жазо чораларини белгилаш учун тартибга солувчи ислоҳотлар зарур. Биопестицидларни қабул қилишни рағбатлантириш учун соддалаштирилган қоидалар янги амалиётни жорий қилишни тезлаштириши мумкин.
Ниҳоят, аҳолини пестицидларни ҳаддан ташқари ишлатиш хавфи ва барқарор қишлоқ хўжалигининг афзалликлари борасида хабардор қилиш хавфсиз ва юқори сифатли озиқ-овқатга бўлган талабни ошириши мумкин. Бу эса деҳқон ва фермерларнинг экологик тоза амалиётларни қўллаши учун бозор рағбатини яратиш ундайди.
Қисқа қилиб айтганда, пестицидларни самарали назорат қилиш ҳукумат миқёсида бир нечта давлат идораларининг ҳамкорлигини талаб қилади. Бунинг учун Қишлоқ хўжалиги, Соғлиқни сақлаш ва Экология,атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариш вазирликлари озиқ-овқат хавфсизлиги ва аҳоли саломатлиги ҳамда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ўртасидаги олтин мувозанатни топиш бўйича фаолиятларини ўзаро мувофиқлаштиришни қайта кўриб чиқишлари лозим.
Яъни пестицидларни назорат қилиш бўйича институционал ўзгаришларни олиб бориш орқали мувофиқлаштириш ва ягона ёндашувни таъминлаши керак. Ўзбекистоннинг барқарор қишлоқ хўжалигига ўтишини қўллаб-қувватлаш учун халқаро ташкилотлар ва қўшни давлатлар билан ҳамкорлик қилиш муҳим аҳамиятга эга. Бундай шерикликлар мамлакатга мутахассислик, молиялаштириш ва технологиялардан фойдаланиш имкониятини беради.
Келгуси чоралар
Ҳукумат айни пайтда Вазирлар Маҳкамасининг “Кимёлаштириш ва ўсимликларни ҳимоя қилиш воситаларини синовдан ўтказиш ҳамда рўйхатга олиш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги қарорига ўзгартириш киритиш устида иш олиб борилмоқда.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, Ўзбекистонда пестицидлар муаммосини ҳар томонлама ҳал қилиш учун ушбу қарор доирасида қуйидаги стратегик қарорлар қабул қилиниши мақсадга мувофиқ.
- Пестицидлардан фойдаланишнинг тўлиқ жараёнини назорат қилиш: пестицидларни ишлаб чиқаришдан тортиб, импорт қилиш, қўллаш ва чиқиндиларни бошқаришгача бўлган барча жараёнларни назорат қилиш тизимини такомиллаштириш лозим. Бунда пестицидларнинг қолдиқларни текшириш, чиқиндиларни бошқариш ва турли ҳодисаларнинг ҳисоботини юритиш тизимлари жорий этилиши зарур;
- Қишлоқ хўжалигида барқарор амалиётларни қўллаб-қувватлаш: қишлоқ хўжалигидаги барқарор ва “яшил” амалиётлар борасидаги тадқиқот ва ишланмалар, пилот лойиҳалар қўллаб қувватланиши ва амалиётга жорий қилиниши лозим. Бу амалиётлар деҳқон ва фермерларга фойдали эканлигини тушунтириш ва тарғибот қилишга эътибор қаратиш;
- Маҳаллий инновацияларни қўллаб-қувватлаш: Ўзбекистоннинг қишлоқ хўжалиги шароитларига мослаштирилган зараркунандаларга қарши инновацион ечимларни ишлаб чиқиш учун университетлар, тадқиқотчилар ва тадбиркорларни рағбатлантириш;
- Ердан фойдаланиш ҳуқуқларини таъминлаш: Деҳқон ва фермерларга узоқ муддатли сармоя киритиш имконини берадиган ер мулкчилик ҳуқуқларини мустаҳкамлаш фермерларда эгалик ҳиссини яратиб, юқоридаги ечимлар ишлашининг энг самарали усули ҳисобланади.
Мухтасар қилиб айтганда, Ўзбекистон барқарор ривожланишга асосланган иқтисодий ўзгаришлар қаршисида турибди. Бундай ўзгаришлар даврида мамлакат экологик ва саломатлик учун хавфли, иқтисодий беқарор бўлган пестицидлардан воз кечиши ва барқарор қишлоқ хўжалигини амалиётларини жорий қилишга қадам ташлаши даркор.
Барқарор қишлоқ хўжалиги орқали мамлакат табиий ресурсларни ҳимоя қилиши, аҳолининг саломатлигини яхшилаши ва жаҳон бозорларига экспорт ҳажмини ошириб, ўз мавқейини мустаҳкамлаши мумкин. Яшил иқтисодиёт замирида барқарор қишлоқ хўжалиги амалиётига ўтиш учун барча манфаатдор томонларнинг узлуксиз иродаси ва тизимли саъй-ҳаракати зарур.
Ўзбекистон Марказий Осиёда барқарор қишлоқ хўжалигида етакчи бўлиш салоҳиятига эга. Бугун қабул қилинадиган қарорлар мамлакатимизнинг иқтисодий келажагини шакллантиради ва барқарор, хавфсиз ва фаровон жамият қуриш учун пойдевор бўлиб хизмат қилади.
Бекзод Закиров, Жаҳонгир Бабажонов,
Тошкент Халқаро Вестминстер университети илмий ходимлари
Изоҳ (0)