5 декабрь куни афсонавий аниматор ва мультимедиа империяси асосчиси Уольт Дисней таваллудининг 120 йиллиги нишонланади. Фаолияти давомида у 500 дан ортиқ фильм яратиб, “Оскар”лар (26 та)сони бўйича мутлақ рекордчи сифатида тарихга кирди.
Болалигида бойқушни ўлдирган
Уольт Дисней етти ёшида Миссуридаги оилавий ферма атрофида ёлғиз сайр қилиб юрар экан, зерикиб боғга киради ва дарахтдаги ўтирган бойқушни кўради.
“Ўйнайдиган ҳеч ким йўқ эди. Ёнимда бойқуш бор эди. У учиб кетгач, мен унинг орқасидан эргашдим. Негалигини билмайман-у, лекин уни ушлаб олмоқчи бўлдим”, деб эслайди Дисней бир интервьюсида.
Уй ҳайвони ҳақида орзу қилган бола ўзини тутолмай, уни ушлаб олади. Бироқ қуш кутилмаганда Диснейга ташланади. Болакай қўрқиб кетиб, уни улоқтириб ташлайди-да, ўлгунича тепкилайди. Кейинчалик уни чидаб бўлмас айбдорлик ҳисси қамраб олади.
“Ўша бойқушни ҳозиргача тушимда кўраман. Мен қўрқиб кетгандим, уни ўлдиришни хоҳламагандим”, деб тан олади у.
Кейинчалик бу воқеа аниматорнинг ишларида ўз аксини топади: у мультфильмларида ҳайвонларни алоҳида титроқ билан тасвирлаган. Бундан ташқари, маълумки, унинг рассомлари барча эскизларни ҳақиқий ҳайвонларга қараб чизишган, аммо уларнинг ҳеч бири анимация устида ишлаётганда шикастланмаган.
Отасининг золимлигига қарамай, афсонага айланган
Диснейнинг расм чизишга бўлган иштиёқи болалигидаёқ намоён бўлган, бироқ золим ота ўғлининг бу иштиёқини маъқулламаган ва унга қалам учун пул бермаган. Шу сабабли бола биринчи расмларини ҳожатхона қоғозига кўмирда чизган. Бир куни қўшниси Уольтдан 25 центга от расмини сотиб олади, бу унинг рассом бўлиш истагини янада кучайтиради. Унинг қарорини акаси Рой ҳам қўллаб-қувватлайди, у нафақат Диснейни отасининг калтаклашидан ҳимоя қилади, балки келажакда анимация студияси директорининг содиқ ёрдамчисига айланади.
Биринчи жаҳон урушида қатнашган
Отаси билан яшамаслик учун 16 ёшида Дисней мактабни ташлаб, Биринчи жаҳон урушида қатнашади. Йигитча Францияда бўлиб, у ерда “Қизил хоч” санитар машинасининг ҳайдовчиси бўлиб ишлайди. У ерда ҳам ижодини давом эттиради — Дисней томонидан чизилган машина ҳатто аскарлар орасида маҳаллий диққатга сазовор жойга айланади.
Тасаввури йўқлиги учун ишдан бўшатилган
Дисней 18 ёшида Kanzas City Star газетасида аниматор бўлиб ишлайди, кейинчалик у “тасаввур ва яхши ғояларо йўқлиги учун” ишдан бўшатилади. Бироқ муваффақиятсизлик ёш рассомни Laugh-О-Gram студиясини ташкил этишга ундайди ва у студиясига мултипликатор дўсти Абу Айверксни таклиф қилади. Улар биргаликда реклама роликларини ишлаб чиқариш билан шуғулланган. Аммо вақт ўтиши билан компания банкрот бўлади.
Микки Маусга муаллифлик қилган
Дастлабки муваффақият Диснейга 1927 йилда шериги Аб Иверкс билан бирга Освальд қуёнининг антропоморф образини яратганида келади. Аммо мультфильмлар Universal Pictures савдо белгиси остида чиқарилганлиги сабабли рассомлар унга муаллифлик ҳуқуқини ололмайди. Суддаги мағлубият ҳатто яқинларига нисбатан ҳам шубҳали бўлиб қолган Диснейнинг шахсиятига кучли таъсир кўрсатади.
Ўша пайтдан бошлаб у ўзининг Disney Cartoon студиясида мажбурий қоидани киритади, унга кўра, рассомлар томонидан шартнома бўйича яратилган барча асарлар фақат унга тегишли эди. Шон-шуҳратга ўч Дисней ҳатто дўсти Айверксни ҳам аямайди — айтишларича, машҳур сичқон Микки Мауснинг ҳақиқий “отаси” Айверкс ҳисобланади. Дисней персонажга овоз берган бўлса-да, уни тасвирлай олмайди. Шу билан бирга, студия асосчиси жамоатчиликни муаллифлик унга тегишли эмаслигига ишонтиришга уринмайди ҳам. Кўп ўтмай, дўстлар ўртасида жанжал чиқади ва муносабатлар бир умрга бузилади.
Нацистлар билан ҳамкорлик қилган
Тасдиқланмаган маълумотларга кўра, АҚШ Иккинчи жаҳон урушига киришидан олдин аниматор ҳам ватандоши Генри Форд сингари нацистлар билан ҳамкорлик қилишдан ор қилмаган.
Масалан, 1930 йилларда Дисней гўёки АҚШдаги нацистлар ташкилотига аъзо бўлган, шунингдек, фюрер образини тарғиб қилган режиссёр Лени Рифенштал билан дўстлашган ва унга ўз студиясини махсус экскурсия қилиб кўрсатган. Шундай бўлса-да, бир қатор биографлар Диснейнинг ашаддий антисемит бўлганига шубҳа билдиради, чунки унинг етакчи аниматорлари орасида яҳудийлар бор эди. Германия уни фақат тижорат нуқтайи назаридан қизиқтирган бўлиши мумкин. Илгари рассом бўлган Гитлер Диснейнинг ижодини юқори баҳолаган ва ҳатто унинг “Оппоғой” мультфильмидаги расмларни ўзи учун қайта ишлаган деган фикр мавжуд.
Шу билан бирга, аниматор уруш йилларида Гитлер Германияси ва унинг иттифоқчиларини масхара қилувчи тарғибот мультфильмларини яратган.
ФҚБда ишлаган
Иккинчи жаҳон уруши мултипликаторга катта бойлик келтирган, деган қараш мавжуд. Баъзи студиялар аранг кун кўраётган бир пайтда Дисней ҳукумат билан фаол ҳамкорлик қилиб, Дональд Дак ва бошқа қаҳрамонлар иштирокидаги тарғибот роликларини суратга олади, шу билан бирга ўзининг “Оскарл мукофотлари тўпламини ҳам бойитади.
Гитлерчи қўшинлар таслим бўлганидан сўнг, у NASА учун илмий мультфильмлар устида ишлайди (“Коинотдаги инсон”, “Инсон ва Ой”, “Марс ва ундан нариси”). Уларни яратишда ракета қурилиши асосчилари қаторига кирувчи Вернер фон Браун иштирок этади. Уни Америка махсус хизматлари Германия мағлубиятидан сўнг ўз томонига оғдириб олганди.
Умуман олганда, Дисней давлат хизматида 26 йил ишлайди. Бундан ташқари, урушдан кейинги йилларда жамиятда Совет иттифоқига нисбатан қўрқув илдиз отган пайтда у ўз ташаббуси билан сиёсий жиҳатдан ишончсиз деб ҳисобланган Голливудлик ҳамкасбларини агентларга топширади.
Никоҳсиз туғилган фарзанд эди
Афсоналардан бирига кўра, Дисней Чикагода эмас, Андалусияда туғилган ва асраб олинган бола бўлган. Гўё у Изабел Самора исмли аёлнинг шифокор дон Хинес Карриллодан туғилган фарзанди бўлиб, Изабел Самора шифокорнинг уйида фаррош бўлиб ишлаган. Ёлғиз она сифатида у кейинчалик акаси яшаётган АҚШга кўчиб кетган. Хосе Гирао Самора деб номланган никоҳсиз ўғлини аёл тирикчилик қилишга маблағи етмагани учун Диснейлар оиласига берган. Дисней биографияси тадқиқотчилари Хосе Луис Кано ва Кристофер Жонс ҳам шу фикрни қўллаб-қувватлайди.
Гарчи бу ҳақда расмий маълумотлар бўлмаса-да, АҚШ ҳукумати билан ҳамкорлик қилиш учун Диснейнинг ўзи ҳужжатларни йўқ қилган бўлиши мумкин, деб тахмин қилинади.
Бундан ташқари, рассом келиб чиқиши ҳақидаги фикрга муккасидан кетганлиги маълум. Унинг ижодида кўпинча она образи йўқ — худди етим қолган Оппоғой ёки отаси тарбиялаган Белл каби. Агар мультфильмда она образи бўлса, у кўпинча касал бўлади ёки вафот этади — худди Бембининг онаси каби.
Ишда қаттиққўл раҳбар, уйда меҳрибон ота бўлган
Отаси билан бўлган мураккаб муносабатларини эслаб, Дисней ҳеч қачон болалари ва бир умр бирга яшаган рафиқаси Лиллига қўпол муносабатда бўлмасди. Айтганча, айнан рафиқаси аниматорга машҳур сичқончани Микки (Мортимер ўрнига) деб номлашни маслаҳат берган, болалари эса уни улкан кўнгилочар парк яратишга илҳомлантирган.
Дисней ва унинг севгилиси узоқ вақт фарзандли бўлмаган — саккиз йиллик уринишлар ва бир нечта абортлардан сўнг қизи Даяна Мери дунёга келади. Хотинининг соғлиғини хавф остига қўймаслик учун улар кейинчалик Шерон Мей исмли яна бир қизни асраб олишади. Дисней ходимларига қанчалик шафқатсиз бўлса, оиласига шунчалик меҳрибон эди. Иккала қизнинг хотирасида ҳам у идеал оталигича қолади.
Гарчи ўзи ҳар доим иш ва ижодга муҳаббатни алоҳида таъкидлаган бўлса-да. “Микки Маусни мен аёллардан кўра кўпроқ яхши кўраман”, деганди бир куни аниматор.
Онасининг ўлимида ўзини айблаган
1938 йилда етарлича пулга эга бўлган Дисней кекса ота-онасига ҳашаматли уй совға қилади. Бир ой ўтар-ўтмас уйда газ қувури билан боғлиқ муаммолар пайдо бўлади. Кейин Дисней студиясида ишлайдиган механикларни таъмирлашга юборади. Бироқ улар малакали мутахассислар эмасди, бир мунча вақт ўтгач, онаси Флора ис газидан заҳарланиб, вафот этади. Кейинчалик Дисней онасининг ўлимида ўзини айблайди.
Аёлларни ёмон кўрган
Уольт Дисней машҳур мизогинист эди. Рафиқаси Лилли билан айнан иш жойида танишган бўлишига қарамай, кейинчалик у нафақат муносабатларни, балки шунчаки қарама-қарши жинсдаги ҳамкасблари ўртасидаги мулоқотни тақиқловчи қатъий қоидаларни киритади. Қоидага риоя қилмаганлар дарҳол ишдан бўшатиларди. Айни пайтда у аёлларнинг вазифаси “болалар, ошхона ва черков” деб ҳисоблаб, истар-истамас компаниясига оларди.
Дисней аёллар исталган пайтда ҳомиладор бўлиши ва шу тариқа у ёки бу лойиҳани хавф остига қўйиши мумкин, бу эса ўз навбатида қўшимча харажатларни келтириб чиқаради, деб ҳисобларди. Бироқ АҚШ урушга кириши билан баъзи эркак ходимлар фронтга чақирилади, натижада компанияга янги ходимлар керак бўлади. У ўшанда ҳам аёлларни ижодий лавозимларга эмас, балки техник бўлимга ёллашга қарор қилади. Ахир, Дисней аниматорлик касби нафақат расм чизиш қобилиятини, балки юмор туйғусини ҳам талаб қилади, деб ишонарди.
Унга нисбатан киноя қилишларини ёқтирмаган
Гарчи “меҳрибон Дисней амаки” образи матбуотда фаол тарғиб қилинган бўлса-да, баъзи маълумотларга кўра, у “Ўрдаклар тарихи” фильмидаги Скруж Макдакдан ҳам хасис эди. Шунинг учун 1936 йилда Диснейнинг 35 йиллигига бағишланган Мики Маус иштирокида яратилган мультфильмда иш ташлашлар ва паст маошлар билан боғлиқ вазият киноя билан кўрсатилганида, у дастлаб ғояни маъқуллайди, кейин эса муаллифларни оммавий равишда ишдан бўшатади.
Ўпка саратонидан вафот этган
Уольт Дисней кашанда бўлган, 1966 йилда шифокорлар унга ўпкада саратони ташхисини қўйишади. Энг яхши шифокорларда даволанишга қарамай, анимация устаси ўша йилнинг 15 декабрида 65 ёшида вафот этади. Компания асосчисига ҳурмат сифатида Disney студияси кейинчалик мультфильм ва картиналарида чекиш саҳналарини тасвирлашдан воз кечади.
Танасини “музлатиб қўйиш”ни илтимос қилган
Миш-мишлардан бирига кўра, ўз ташхисидан хабар топган Дисней ўзини криоген камерасида музлатиб қўйишни сўраган (аслида у ўлимидан кейин кремация қилинган). Бундан ташқари, ўлимидан бир оз олдин аниматор кўнгилочар парк қуриш учун деярли шаҳар ўлчамидаги катта ер участкасини сотиб олмоқчи бўлган — бугунги кунда Орландонинг шу жойида Disneyland жойлашган.
Изоҳ (0)