Пойтахтда 24 соатлик жамоат транспорти: тизимга ва бюджетга юклама берадиган лойиҳа нега керак?

Замонавий шаҳарларда жамоат транспорти ҳаётнинг ажралмас қисмига айланган. Тизим одамларни бир нуқтадан бошқасига етказиш билан бирга, уларнинг ижтимоий ва иқтисодий фаоллигини таъминлайди. Айни пайтда, дунёнинг кўплаб йирик шаҳарларида метро ва автобусларнинг 24 соат давомида ишлаши аҳолининг кечки ва тунги соатларда транспортга бўлган эҳтиёжини қондириш учун йўлга қўйилган. Тошкентда ҳам шу каби режимни жорий қилиш таклифи муҳокама қилинмоқда.

Мазкур ғоя, айниқса, кечки ва тунги вақтларда ишловчилар, сайёҳлар ва бошқа қатлам учун қулайлик яратиши кутилмоқда. Бу амалиёт пойтахт жозибадорлигини ошириш ва иқтисодий жиҳатдан ҳам янги имкониятлар очиши мумкин. Шу билан бирга, транспорт тизимини кеча-ю кундуз ишлатиш амалиётида харажатларнинг ошиши, хавфсизликни таъминлаш масаласини ҳам ўртага чиқаради.

Халқаро тажриба

Дунёнинг бир нечта йирик шаҳарлари метро ва автобус хизматларини 24 соат давомида тақдим этади. Ушбу хизматлар кўпинча шаҳарнинг стратегик ҳудудларини қамраб олади.

• Нью Йорк: New York City Subway тўлиқ 24 соат ишлайди. Кечаси поездлар узоқроқ интервал билан ҳаракатланади.
• Лондон: Night Tube деб номланувчи хизмат баъзи линияларда жума ва шанба кунлари тун-у кун ишлайди. Шунингдек, Лондон автобуслари ҳам 24 соатлик йўналишларга эга.
• Токио: Токио метроси кеч соатларда ёпилса-да (тунги 00:00 дан тонги 5 гача), автобуслар ва баъзи жамоат транспортлари кун-у тун ҳаракатланади.
• Дубай: Дубайда метро ва автобуслар асосан шаҳар ва аэропортларни қамраб олади. Баъзи линиялар 24 соат ишлайди.
• Сеул: Owl bus деб номланган кечки автобус хизмати соат 23:30 дан эрталаб 3:45 гача фаолият юритади. Метро 00:00 дан 5:30 гача ишламайди.

Юқорида келтирилган шаҳарларда аҳоли сони Тошкентдагидан анчагина кўп. Ушбу шаҳарларда тун бўйи жамоат транспортидан фойдаланадиган асосий йўловчиларни тунги пайтда ишловчи ходимлар (согълиқни сақлаш, овқатланиш хизматлари, хавфсизлик соҳаси ва ҳоказо), талабалар ва тунги ҳаёт билан боғлиқ хизматлар фойдаланувчилари (клублар, ресторанлар) ташкил қилади.

Масалан, Вашингтонда 2023 йилда ишга туширилган 24/7 автобус хизмати асосан шаҳар маркази ва йирик транспорт тармоқларини боғлайди. Улар ҳар 20 дақиқада ҳаракат қилиб, овқатланиш, соғлиқни сақлаш ва кўнгилочар соҳаларда ишловчиларга хизмат кўрсатади.

Хўш, Ўзбекистонда бунга эҳтиёж бўладими? Масалан, кечки пайт нечта талаба тунги 12 дан кейин дарс қилиш учун шаҳарнинг бошқа қисмидаги кутубхонага қараб ҳаракатланади? 10 соатлик фаол меҳнатдан чарчаб келган ишчи ходимларни 12 дан кейин кўчага чиқишига нима мажбур қила олади?

Масалан, Нью Йоркда 12:00 дан 5:00 гача бўлган пайтда ҳар куни тахминан 250 минг киши метродан фойдаланади. Бу транспортдан кунлик фойдаланиш ҳажмининг 10 фоизигача бўлиши мумкин.

Лондонда тунги автобуслар ва метро хизматлари бир ҳафтада 2 миллиондан ортиқ йўловчига хизмат кўрсатади.

Лондондаги минтақавий ҳукуматнинг расмий веб-сайти берган маълумотга қараганда, аҳолининг 65 фоизи, яъни ҳар 3 кишининг 2 таси тунги вақтда ҳам фаол турмуш тарзини ўтказади. Бундан ташқари, Лондон аҳолисининг 1,5 ярим миллиондан ортиғи тунда ишлайди. Хўш, Тошкентда тунда ҳам уйғоқ бўлиб, фаол ҳаёт тарзини амалга оширувчилар сони жамоат транспортини ишлатиб қўйиш кераклигига сабаб бўлувчи ҳисобдами?

Жамоат транспортнинг ишлаб туриши туристлар ва аҳолининг тунда фаол қатлами учун керак экани ҳақида таклиф берилганда, бунга бўлган эҳтиёж билан бир қаторда унинг иқтисодий оқибатлари, кутилмалар атрофлича ўрганилиши зарур ҳисобланади.

Масалан, Дубай метроси 12:00 дан тунги 1 гача узайтирилиши учун унга бўлган талаб алоҳида ўрганилган. Сабаби тунги пайтда фойдаланувчиларнинг кескин камайиши транспорт хизматини кўрсатувчилар учун қўшимча харажат ҳисобланади.

Яна АҚШ мисолида буни таҳлил қилишга ҳаракат қиламиз. Нью Йорк метроси харажатларининг 55 фоизи чипталар савдосидан келади, қолган қисми эса давлат ва маҳаллий ҳукумат томонидан ажратиладиган субсидиялар орқали қопланади. Транспорт хизматини тақдим этувчи корхонанинг харажатлари айнан тунги ҳаракатлар сабаб ошган.

Тошкент шаҳар транспорт бошқармасига берилган йиллик харажатларнинг неча фоизи чипталар савдосидан қопланиши ҳақидаги саволларимизга жавоб олишнинг иложи бўлмади.

Лондонда тунги вақтда ҳам жамоат транспорти ишлаб туриши ҳукуматга йилига қарийб 25 миллион фунт стерлингга тушади.

Жанубий Корея ҳам Owl bus тунги автобус хизмати учун маҳаллий бюджетдан пул ажратади. Лекин юқорида айтилганидек, ушбу хизматлар ва маблағлар маҳаллий аҳолининг талаби ва иқтисодий даромад келишини инобатга олган ҳолда ажратилади.

Демак, Тошкент метроси ва автобусларини тун-у кун ишлатиб қўйиш пойтахтга анчагина қимматга тушади. Шундоғам давлат учун катта зарар келтираётган соҳанинг юкламаси ортиб, давлатни “паразит” каби кўпроқ сўришда давом этишига йўл қўйиши учун етарлича сабаблар борми?

Юқорида келтирилган давлатлар субсидия эвазига тунда кўрсатилган бошқа соҳалардаги даромадлар орқали ажратилган субсидияларни қоплайди.

World Economic Forum сайти берган маълумотларга кўра, Лондондаги меҳмонхона саноати тунги меҳмонхоналар фаолиятидан йилига  тахминан 26 миллиард фунт стерлинг (33 миллиард доллар) даромад олади. АҚШнинг йирик шаҳарларидаги тунги кўнгилочар саноати йилига тахминан 25-35 миллиард доллардан ортиқ даромад келтиради. Ўзбекистон пойтахти тунда арзон транспорт беришдан қандай фойда кўради?

Бундан ташқари, кечки вақтда транспортда хавфсизликни таъминлаш қўшимча патруллар ва назорат тизимларини талаб қилади.

Тўғри, жамоат транспорт тизимининг тунги вақтда ҳам ишлаши аҳоли ўртасида тунги ҳаётда ҳам фаолроқ бўлиш хоҳишини оширади. Аҳолининг тунги вақтда ҳам ҳаракатланиши турли соҳаларнинг иш вақтларини ошириш ҳисобига даромадини ҳам яхшилашига хизмат қилиши мумкин.

Аммо айнан тунги фаолликни ошириш учун қилинадиган турли ишлар: кутубхона, музейлар, ресторанлар сонини ошириш билан бир қаторда аҳолининг тўлов қобилиятини ошириш ҳам алоҳида ўрин тутади.

Юқорида биз андаза қилиб олаётган шаҳарларда аҳолининг даромади етарлича юқори. Масалан, ҳукуматга тегишли Миллий статистика маркази тақдим этган маълумотга кўра, Лондон аҳолиси 2700 фунт стерлингдан кам топмайди. Жанубий Корея ва БААда ҳам маҳаллий аҳоли 3000 долларга яқин даромад қилади. Тошкентда эса ўртача ойлик 8 миллион атрофида.

Демак, аҳолининг кечки пайтда кўчага чиқмаётгани сабаби кўнгилочар жойларнинг 24 соат ишламаётгани ёки жамоат транспортининг тун-у кун ишламаётгани эмас.

Хулоса ўрнида, Тошкентда 24 соатлик режимга ўтиш учун, аввало, жамоат транспортининг техник имкониятларини таҳлил қилиб чиқиш муҳим. Шунингдек, илгари сурилган таклифлар ва жамоат транспорти эҳтиёжларини ҳисобга олиб, махсус субсидиялар ёки бошқа қўллаб-қувватлаш механизмлари ишлаб чиқилиши керак.

Ўзбекистон Иқтисодиёт ва молия вазирлиги томонидан тақдим этилган 2025—2027 йилга мўлжалланган бюджетномада 2025 йилги жамоат транспорти харажатларини қоплаш учун бюджетдан 2,7 триллион сўм ажратилиши белгиланган. Бу кўрсаткич 2024 йилда 1,8 триллионни ташкил қилган. 1 йил аввал эса жамоат транспорти билан таъминлаш давлатга 900 миллиард сўмга тушган.

Шундай экан, биринчи навбатда, жамиятда эҳтиёжни ўрганиш зарур. Тунги вақтда ҳатто такси хизматларини кўрсатувчи корхоналар фойдаланувчилари камчиликни ташкил қилган бир пайтда  бутун тизим ва давлат бюджетига юклама бериш қанчалик тўғри?

Шу саволнинг жавоби топилмас экан, тажрибани кечиктирган маъқул.