Агар Брюс Ли ҳаёт бўлганида 84 ёшни қарши олган бўларди. Жанг санъати устаси 1940 йил 27 ноябрда дунёга келган. Ҳаёти давомида у Ғарбни Шарқ билан қайта таништирди ва жангари кинони қайта кашф этди.
Жанг реализми: Гонконг киносидаги инқилоб
Июнь ойининг охирида Мах (собиқ HBО Мах) стримингида “Жангчи” тарихий эпик сериалининг учинчи мавсуми эфирга чиқди. Сюжет ўша-ўша: ХIX аср, АҚШнинг Чайнатауни, тўдалар ўртасидаги уруш, марказда эса узоқ Хитойдан келган кунг-фу устаси. Мазкур лойиҳа қарийб 50 йил давомида ўз вақтини кутган ва уни Брюс Ли ўйлаб топган — ўша пайтда (1970 йилларнинг бошида) у телевидениеда бир нечта лойиҳалардагина суратга тушганди. Сериал дастлаб “А Зам” деб номланган. Ли сценарий режасини тайёрлаб, бош ролни ўзи ижро этишни мўлжаллаганди, бироқ маҳаллий продюсерлар қайсарлик қилиб, буни рад этади: ўша даврда Голливуд осиёликларга илтифот кўрсатмасди. Бу борадаги энг ачинарли мисол — “А Зам” ғоясига қисман асосланган “Кунг-фу” теледрамаси эди. Сюжетга кўра, жанговар санъат устаси Квай Чан Кейн ғойиб бўлган акасини излаб, саёҳат қилади. Бош ролга Брюс Лининг ўзи синов топширади, аммо охир-оқибат бу рол америкалик Девид Керрадайнга насиб этади — продюсерлар соқол-мўйловсиз европалик одамни шаолинлик роҳиб сифатида тақдим этишдан уялмайдилар.
Умидсизликка тушган Брюс Ли 1971 йилда АҚШни тарк этади. Ўша пайтда унинг энг катта актёрлик ютуғи АBC телеканали томонидан суратга олинган “Яшил ари” саргузашт сериалидаги жангари Като роли эди.
1960 йилларнинг охиригача Хитой кинопрокатининг муҳим қисмини уся жанридаги фильмлар ташкил этарди. Бу суперқаҳрамонлик ва жозибали фантастиканинг ғалати аралашмаси бўлиб, унда қаҳрамонлар кунг-фу билан шуғулланар ва табиатнинг барча қонунларини бузарди. Улар товуш тезлигида ҳаракат қилишар, ҳавода муаллақ туришар, фикр кучи билан нарсаларни бошқаришарди. Бундай сеҳрли ҳийла-найранглар учун арқонлар, сакраш тахтаси, шунингдек, каскадёрлик трюкларини яширувчи тезлаштирилган монтаж талаб қилинарди. 1970 йиллар бошларида уларнинг ўрнига анча ҳаётийроқ жангари фильмлар келиб, Брюс Ли бу “реалистик” бурилишда деярли ҳал қилувчи рол ўйнайди. Жанг саҳналари ўрта планда ва узун кадрларда тасвирга олинган - томошабин худди замонавий спорт трансляциясидагидек, ҳаракатланувчи шахсларнинг барча ҳаракатлари ва йиқилишларини узлуксиз равишда кўриши мумкин эди.
“Катта хўжайин” ва “Ғазаб мушти” каби фильмларнинг муваффақиятидан сўнг Warner Bros. Брюс Лини ўзининг “Аждарҳо чиқиши” лойиҳасига таклиф қилади. Тўғри, бу ҳолатда ҳам продюсерлар саҳнада фақат осиёликни кўрсатишга журъат этишолмайди ва унга икки америкалик — каратэ бўйича чемпион Жим Келли ва артист Жон Саксонни шерик қилиб беришади.
Америка киносидаги инқилоб
АҚШда Брюс Лининг хусусий жанг санъати мактаби бор эди. Унинг шогирдлари орасида Голливуд актёрлари (Стив Маккуин, Жеймс Гарнер, шунингдек, Дин Мартин ва Шарон Тейт ҳам бўлган) ва NBA юлдузи (“Милуоки Бакс” Карим Абдул-Жаббар) бор эди. Машғулотларга бўлган талаб қисман Брюс Лининг жанг санъати соҳасида ҳақиқий авангард бўлганлиги билан боғлиқ. 1960 йилларнинг охирига келиб у ушу, жиу-жицу ва инглиз боксининг элементларини бирлаштирган гибрид житюкондо услубини яратди. Унинг техникасининг асосий императиви — бошқа услубларнинг қатъий қоидаларини улоқтириш, жанговар шароитга мослашиш, импровизация қилиш ва душманни чалғитишдир. Бу фазилатларнинг барчасини у ўз ролларида намоён этган.
Брюс Ли туфайли кинолардаги муштлашув саҳналари эстетикаси тубдан ўзгарди: экшн қаҳрамонларининг пластикаси ҳам, жанг хореографияси ҳам янгиланди. Ҳатто мушаклар гипертрофияси ва ҳақиқий куч эмас, балки тез ва чаққон ҳаракатлар қадрланадиган фильмларнинг янги тури пайдо бўлди (шунинг учун 1980 йилларга яқин Америка киносида Жан-Клод Ван-Дамм ва Чак Норрис, бир оз кейинроқ - Стивен Сигал катта машҳурликка эришди).
Бундан ташқари, Брюс Ли Ғарбда шарқона инсон образини қайта кашф этди, демак, у машҳур Голливуд инклюзивлиги учун жуда кўп ишларни амалга оширди. Америка студиялари хитойликлар фақат жиноятчилар, индамас хизматкорлар ва афюн сотувчиларгина бўла олмаслигини бирдан тушуниб қолди. Шундан сўнг кўплаб шарқлик санъаткорлар, жумладан, Жет Ли, Донни Ен, Мегги Чун ва Мишел Йео АҚШга кўчиб ўтади. Ҳатто сериал индустрияси ҳам ўз консерватизмини енгиб, жанговар санъат ҳақидаги телесериалларни рэпертуарига киритади.
“Брюсплотейшн”: плагиат ва пародиялар
1972 йилда машҳур Shaw Brother киностудиясида суратга олинган “Бокс қироли” Америка прокатга чиқади. “Бокс қироли” — Гонконгдан АҚШ экранларига етиб келган биринчи кунг-фу жангари фильми. Шундан сўнг, саноат экспорт учун фаол ишлай бошлайди, аммо кутилмаган воқеа содир бўлади: 32 ёшли Брюс Ли бош оғриғига қарши таблетка қабул қилгач, кучли оғриқни ҳис қилади — дори мия шишини келтириб чиқаради, натижада актёр вафот этади. Киносаноат Брюснинг ўлимига тайёр эмасди ва ўта шармандали тижорат фирибгарлигига қўл уришади: продюсерлар ўхшаш кўринишга эга актёрларни топиб, уларга Bruce Li, Bruce Lаi ёки Bruce Lе каби тахаллусларни беришади (буюк санъаткорнинг исми Bruce Lее эди) ва улар иштирокида фильмлар суратга олишади. Улар томошабинлар актёрлар алмашганини пайқамаслигига умид қилиб, ушбу маҳсулотни прокатга чиқаришади. Кейинчалик киношунослик адабиётида бу ҳодиса “Брюсплотейшн” (Bruceploitation) — яъни Брюс Ли ва унинг ижодининг машҳурлигини эксплуатация қилиш, паразитлик қилиш деб номланди.
“Брюсплотейшн” (яхши маънода) бугунги кунгача давом этмоқда — баъзан ўзлашмалар шаклида (масалан, яқинда навбатдаги давоми чиққан “Матрица” фильмидагидек), баъзан очиқ пародия ва троллинг шаклида (Тарантинонинг “Бир куни... Голливудда” фильмида шундай бўлган: у ерда Брюс Ли бутунлай маҳмадона сифатида тақдим этилган, бунинг учун актёрнинг қариндошлари режиссёрдан хафа бўлишган). Буларнинг барчаси фақат бир нарсадан далолат беради: Ғарб поп-маданияти буюк хитойликларнинг зарбаларидан ўзини тиклай олмади. Ҳозирда тайванлик Энг Ли ва Sony киностудияси жанг санъати устаси — Брюс Ли ҳақида биографик фильм суратга олмоқда.
Изоҳ (0)