АҚШ Давлат департаменти Туркманистондаги сармоявий муҳит ҳақида ҳисобот эълон қилди.
Туркманистон катта табиий газ захираларига қарамай, ўта ноқулай сармоявий муҳитга эга мамлакат бўлиб қолмоқда. Бу ҳақда АҚШ Давлат департаментининг кеча эълон қилинган тадқиқотида айтилади. Мамлакатда ҳукм сураётган ҳукумат назорати, коррупция ва олдиндан тахмин қилиб бўлмайдиган пул-кредит сиёсати тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар учун юқори риск сифатида тавсифланмоқда.
АҚШ Давлат департаментининг сармоявий муҳит хусусида чоп этган ҳисоботи, Туркманистон давлат ва унга қарашли бизнес тузилмаларида безовталикка сабаб бўлди.
Марказий Осиё бўйича эксперт Сердар Айтаков NG нашрига берган интервьюсида бу ҳисоботни “кеч бўлса ҳам Туркманистондаги ҳолат бўйича чиқарилган ҳукм” сифатида таърифлади.
Тадқиқот дунёда тўртинчи ўринни эгаллаган Туркманистон энг йирик газ ишлаб чиқарувчи етакчилар ўнталигига кирмаслигини кўрсатди. Бунга сабаб мавжуд лойиҳаларнинг ҳукумат томонидан молиялаштирилиши, маълум жараёнлар ва сотувни эса давлат корхоналари томонидан бошқарилиши деб қаралмоқда.
Норасмий доллар курси расмий курсдан беш баравар юқори бўлган Туркманистонда валютанинг қаттиқ назорати инвесторлар учун жиддий муаммоларни келтириб чиқармоқда. Бундай ҳолда инвесторлар ўз мамлакатларига даромад билан қайта олмайдилар. Импорт учун маҳаллий валютани конвертация қилиш имконининг йўқлиги иқтисодий маълумотларда хатога олиб келади.
“Бу ҳақиқатан ҳам Туркманистоннинг иқтисодий ва молиявий тизимига нисбатан чиқарилган ҳукм. Тўпланган статистик маълумотлар фақатгина сармоявий муҳит ҳақида эмас. Балки сохталаштириш, манипуляцияларнинг Туркманистон расмийлари эътиборидан, иқтисодиёт ва молиянинг норма чегарасидан ташқарида эканлиги кўрсатмоқда”, дея таъкидлади эксперт.
Бир неча йилдирки, Жаҳон банки ва Халқаро валюта жамғармаси Туркманистон ҳукумати томонидан тақдим этилган статистик маълумотларни таҳлил қилиш ва қайта ишлашдан бош тортмоқда.
Бундан ташқари, ҳукумат узоқ вақт давомида аҳоли ва уй-жой фондини рўйхатга олишнинг дастлабки натижаларини тақдим этишдан бош тортиб келмоқда. Бундай ҳолат аҳолини рўйхатга олиш тартибини техник жиҳозлаш ва ушбу йўналиш ходимларини қайта тайёрлаш учун катта куч ва маблағ сарфлаган Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тараққиёт Дастури, БМТ Аҳолишунослик жамғармаси раҳбарлари ва халқаро экспертларни ҳайратда қолдирди.
Масала дипломатик даражада кўтарилганда эса Туркманистон расмийлари “маълумотларни тақдим этиш имкониятини кўриб чиқамиз”, дея жавоб берди, аммо, афтидан, улар ҳали ҳам “кўриб чиқмоқда”, чунки ҳалигача ҳеч нарса халқаро тузилмаларга тақдим қилинмаган. Охирги марта аҳолини рўйхатга олишнинг тўлиқ ва қатъий таснифи 2012 йилда ўтказилган эди.
“Вазият шу даражага етдики, Туркманистон аккредитациядан ўтган хорижий дипломатик доираларда Туркманистоннинг газ захиралари, биринчи навбатда, Галкиниш конлари гуруҳи аудитига нисбатан шубҳалар туғилмоқда, бу эса Gafney Consalting, Cline & Associates компаниялари томонидан тасдиқланди.
Бир хорижлик журналистнинг аудит маълумотлари ҳақидаги саволига Британия компаниясининг юқори лавозимли ходими қарорлар қабул қилишда мустақил ўтказилган қўшимча тадқиқотлар мавжуд эмаслиги ва Туркманистон компанияси томонидан тақдим этилган маълумотларга асосланишини таъкидлаши билан муаммо яна юзага чиқди.
Туркман режимининг иқтисодий қудратига ҳам шубҳа билан қарала бошланди.
Туркманистонлик иқтисодчи ва сиёсатшунос Кумуш Байриеванинг NG телеканалига берган интервьюси, Американинг ушбу ҳисоботи “Туркманистон ҳукуматининг молиявий-иқтисодий сиёсат харажатларини аҳоли елкасига юклагани”ни яна бир бор тасдиқлади. Гап расмий ва реал валюта курси орасидаги тахминан беш баравар фарқ ҳақида кетмоқда.
Бундан ташқари, Давлат департаменти ҳисоботида қайд этилганидек, ҳукумат томонидан назорат қилинадиган норасмий иккиламчи валюта ҳеч қайси молия ташкилотларида мавжуд эмас.
“Бу хорижлик сармоядорларнинг даромадларини ўз мамлакатларига олиб кетишда ва маҳаллий валюта, импорт материаллари ёки жиҳозларини АҚШ долларига айлантиришда қийинчилик туғдиради. Бу амалиётнинг ЯИМ маълумотларидан кескин фарқ қилиши, ҳукумат томонидан эълон қилинган иқтисодий кўрсаткичларнинг аксарияти ишончсиз деган хулосани келтириб чиқарди”, — дейилади ҳужжатда.
Кумуш Байриева масалага шундай аниқлик киритди: маошлар, пенсиялар, стипендиялар ва нафақалар манатнинг (туркман пул бирлиги) долларнинг расмий курси (3,5 манат) бўйича белгиланади, бунга таяниб аҳоли даромадлари юқори даражада дея оламиз. Бу эса, ўз навбатида, барча халқаро ҳисоботларга, жумладан Туркманистон Ташқи ишлар вазирлиги расмийлари томонидан ижобий қаралган “БМТнинг Барқарор ривожланиш мақсадлари бўйича ихтиёрий миллий маърузаси”га киритилган.
Аммо маҳсулотлар, асосан истеъмол товарлари, хизматлар ва дори-дармонлар нархларининг катта қисми норасмий долларнинг реал курси (бир доллар учун 19,5 манат) асосида белгиланади. Яъни ҳокимият аҳолига беш баравар кам ҳақ тўлайди.
Ҳисоботда Туркманистон иқтисодиётида малакали кадрлар тақчиллиги ҳақидаги баёнот ҳам бор.
“Бу биринчи президент Ниёзов сиёсатидан бошлаб, Туркманистон сиёсий ва мафкуравий раҳбариятининг бир қатор хатоларининг натижасидир. “Биз газ савдосидаги даромадимиз билан ҳамма нарсани сотиб оламиз, шу жумладан малакали мутахассисларни ҳам”, деган қараш нақадар хато бўлганини бугунги кунга келиб кўриш мумкин.
Расмийларнинг туркман газини хорижга сотишга бўлган сабрсизлигини айнан шундан келиб чиқиб изоҳлаш мумкин. Келиб тушган маблағлар жамиятнинг инсон капиталига сармоя сифатида киритилса яхши бўларди. Аммо йўқ! Ҳатто халқаро молия институтларининг ҳисоботлари ва пресс-релизларида ҳам Туркманистон ҳукумати самарасиз мегалойиҳаларга ҳаддан ташқари сармоя киритиб, инсон капиталини ривожлантиришга, хусусан, таълим, соғлиқни сақлаш ва бошқа соҳаларга инвестиция киритишни унутиб қўяётгани ҳақидаги фикр янгилик эмас”, дея таъкидлади Байриева.
Шу билан бирга расмийларнинг хорижда сақланаётган 45 миллиард долларлик “олтин ва валюталари” ҳақидаги аниқ рақамлар биринчи марта очиқ эълон қилинди.
Лекин бу танганинг фақат бир тарафи, дейди Байриева. Унинг сўзларига кўра, сотилган углеводородлар маблағлари “Туркманнефть” ва “Туркмангаз” каби икки давлат ташкилотига келиб тушади. Бироқ у ердаги мутлақо шаффоф бўлмаган активлар ҳақида парламент, мамлакат аҳолиси ва халқаро ҳамкорларга ҳеч нарса маълум эмас.
“Аммо 10 йилдан кўпроқ вақт ичида биринчи марта, Туркманистоннинг углеводород ортидан келган пулларини “соя”га йўналтирилишнинг барча қирраларини очиб берган “Президентнинг шахсий чўнтаги — Нефть, Газ, Қонун” ҳисоботини яратган америкаликларга раҳмат”, деди сиёсатшунос.
Байриева, расмийлар ушбу ҳужжат ва халқаро молия институтларининг бошқа материалларини танқидий таҳлил қилиш ўрнига, “сиёсий босим ўтказиш учун” бундай тадқиқотнинг “сиёсий буюртма” эканлиги ҳақидаги чўпчакни тарқата бошлаганига ишончи комил эканлигини таъкидлади.
Чунки уларда ҳисоботни тўлиқ таҳлил қила оладиган ирода, сиёсий туйғу, хавф ва таҳдидларни баҳоловчи малака етарли эмас. “Газ тижоратига миллионлар сарфланган ерда ҳеч қандай натижа олинмагандан сўнг қандай обрў ҳақида сўз бориши мумкин?, дейди Кумуш Байриева.
Изоҳ (0)