Нафақат аҳолиси, балки ялпи ички маҳсулоти энг юқори бўлган баъзи мамлакатларни қамраб олган Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотининг (ШҲТ) Остонада бўлиб ўтган йиллик саммити кўплаб янгиликларга бой бўлди.
Саммитда Евросиё иқтисодиётини бир неча қиррада қайта шакллантириш мақсадида баъзи мунозаралар ўтказилди, бу йўналишдан бири эса энергетика соҳасини ўз ичига қамраб олди. Аниқроғи, саммит доирасида Туркманистон Халқлар кенгаши раиси Гурбангули Бердимуҳамедов Афғонистон билан энергетика соҳасида ҳамкорликнинг аҳамиятини қайта-қайта таъкидлаб, Туркманистон ташкилот олдидаги барча мажбуриятларини бажараётгани ва энергетика хавфсизлигини кенгайтиришда ўз вазифасини бажаришда кафилликни тўлиқ ўз зиммасига олишини айтиб ўтди.
Бу тизим одатда Туркманистон—Афғонистон—Покистон—Ҳиндистон (ТAПИ) қувури билан боғлиқ бўлса-да, бу сафарги муҳокамада Афғонистонга фойда келтириши мумкин бўлган энергетика лойиҳаларига кўпроқ эътибор қаратилди. Ашхобод эса ўз экспортини кенгайтириш, янги бозорларга киришга интилаётган бир вақтда бу ҳолат иқтисодиёти ва жамиятини тиклашга уринаётган Афғонистон учун ажойиб имконият бўлиши мумкин. Бироқ асосий савол бу — икки томонлама ҳамкорлик учун геоиқтисодий нуқтайи назардан қандай ишлар қилиниши кераклигида.
Нега янги экспорт бозорларига интилиш керак?
Юқорида қайд этилганидек, Туркманистон ўтган йиллар давомида дунёдаги энг йирик газ захираларига эга давлат сифатидаги мавқейидан фойдаланган ҳолда Марказий Осиё ва ундан ташқарида ҳам “энергия хавфсизлиги кафили” ролини ўз зиммасига олиб келмоқда. Европа Иттифоқи каби бозорларга кириш йўлида молиявий ресурслардан фойдаланиш имконияти йўқлиги, шунингдек, Жанубий Кавказ ва Эрондаги ноқулай геосиёсий муҳит туфайли ҳозирча тўлиқ муваффақият қозона олмаган. Жанубий жабҳада ТAПИ қувур линияси ҳам худди шундай тўсиқларга дуч келди, натижасида Туркманистон газ савдоси масалаларида Хитой билан деярли эксклюзив муносабатларга олиб келди.
Туркманистон—Афғонистон динамикаси
Мамлакатнинг жанубий чегараси, юқорида келтирилган сабабларга қарамай, муваффақиятли экспорт бозори имкониятига эга бўлган мамлакат учун эшик бўлиб хизмат қилади.
Икки мамлакат ўртасидаги савдо ҳажми 2011 йилдаги 40 миллион доллардан 2023 йилда қарийб 500 миллион долларга ошган бўлиб, йиллик ўсиш миқдори 30 фоизга яқин. Асосий савдо маҳсулотлари Ашхободдан нефть бўлса, Кобулда эса Туркманистонга экспорт қилинадиган кичик ҳажмдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари устунлик қилади. Бу рақамлар Афғонистонни Туркманистоннинг кичик бўлса ҳам ҳамкорига айлантиради ва бу ҳамкорлик ривожланиш учун кенг имкониятлар яратади.
Ҳозирда 40 миллиондан ортиқ аҳолиси бўлган Жанубий Осиё давлати “Толибон” режимининг қўлга олиниши сабабли кўплаб давлатлар томонидан жаҳон ҳамжамиятидан ажратилганлиги жамиятдан ташқари давлат иқтисодиётида ҳам ўз аксини топди. Иқтисодий нуқтайи назардан, бу демографик ўсиш ишсизлик ва ижтимоий тартибсизликларга олиб келадиган турғун иқтисодиётга замин бўлади.
Шунга ўхшаш ҳолатларда инфратузилмага киритилган инвестициялар ривожланишнинг яхши акселератори эканлигини исботлади ва бу эса ривожланишга ундовчи мустаҳкам макроиқтисодий циклни яратади. Туркманистон бу ҳамкорликни, икки йўл билан таъминлаши мумкин.
Электр энергияси дипломатияси
Биринчисига Туркманистоннинг электр энергияси дипломатияси киради. Ашхобод ўз экспортини кенгайтириш учун етарлича электр қуввати ишлаб чиқарадиган станциялар қурмоқда. Бунга Мери-Аҳалдаги 1574 МВт қувватга эга буғ-газ электр станцияси ва Болқон минтақасида қурилаётган комбинацион электр станцияси мисол бўлади. Икки давлат ўзаро алоқалар жабҳасида, жумладан, Туркманистоннинг Ёлотан ва Афғонистоннинг Серҳатобод шаҳарлари ўртасидаги 220 кВ линияни ўз ичига олган линия мавжуд, шунга қарамай, уларнинг алоқаларини яна ҳам кенгайтириш мумкин. ТAПИ ва CASА-1000 қўшимча қувватни таъминловчи икки улкан лойиҳадир. Бу борада иккита асосий масала бор.
Биринчиси молиявий муаммолар. Туркманистоннинг кенгайтирилган электр фаолияти ишлари ҳозирда унинг ғарбий қисмида амалга оширилмоқда, шу сабабдан ўзаро ҳамкорлик қимматроқ бўлиши кутилмоқда.
Иккинчиси, ўзаро алоқа ҳали Толибон режимини тан олмаган ҳамкорлар томонидан амалга оширилиши кутилаётган лойиҳаларга таянади. CASА-1000 ОТБ ва Жаҳон банки томонидан ишлаб чиқилган лойиҳа бўлса, ТAПИ эса ОТБ ҳам ҳисса қўшадиган лойиҳадир. Ҳар иккисининг кўп томонлама молия институтлари таркибига Кобулдаги мавжуд режимни қўллаб-қувватламайдиган ҳамкорлар киради, шунинг учун иккала лойиҳа инвесторлари ишларнинг қайта тикланишига эътироз билдирилиши мумкин.
Ниҳоят электр энергияси мамлакат иқтисодиётида чекланган ролга эга, чунки электр энергияси инфратузилма соҳасини қўллаб-қувватлайдиган, мамлакат ривожига ҳисса қўшиши мумкин бўлган саноатни тўлиқ қамраб ола олмайди.
Газ дипломатияси
Яна бир ечим Афғонистон ва Туркманистон ўртасидаги тўғридан-тўғри газ савдосини ва Афғонистонда саноат, электр энергияси ишлаб чиқариш инфратузилмасини ривожлантиришни ўз ичига олади. Бу лойиҳа агар Кобулда пухта саноат сиёсати олиб борилса, мамлакат тараққиётига туртки бўлиши мумкин. Бу буюк мақсадли лойиҳа бўлиб, уни амалга ошириш транспорт инфратузилмасини якунлаш, электр станциялари ва оғир саноат билан боғлиқ инфратузилмаларни қуриш учун ўнлаб миллиардлаб маблағларни талаб қилади.
Шу билан бирга, бу борада ҳеч қандай кўп тармоқли банк билан алоқалар ўрнатилмаган. Демак, лойиҳа Хитой етакчилигидаги ШҲТ проектига айланиши мумкин. Жумладан юқорида қайд этилган минтақавий блокнинг биринчи молиялаштириш лойиҳасига айланиши ва хавфсизлик даражасидан ташқари фаоллашган ҳамкорликнинг бошланғич нуқтаси бўлиш потенциалига эга бўлиб, ўзини CAREC’нинг янада каттароқ, кучлироқ ва мувофиқлаштирилган версиясига айлантиради. Бу ҳақида фикр юритар эканмиз, кейинги ечим топилиши керак бўлган муаммо ШҲТ аъзолари томонидан Толибон режимининг ҳозирги ҳолатига муносабати, уларнинг қарашлари қандайлиги ва бу мавзуда қандай мувофиқлаштирилган ҳаракатлар амалга оширилиши бўлади? Ушбу саволга жавоб бериш эса ҳар томонлама машаққатли таҳлилни талаб қилади.
Умуман олганда, Беларуснинг ШҲТга киритилиши ШҲТнинг Остона саммитидаги энг муҳим воқеаларидан бири бўлди, бироқ энергетика соҳасида олиб борилган музокаралар Марказий Осиё ва Афғонистонга кучли таъсир кўрсатиши мумкин. Туркманистон ва Афғонистон ўртасидаги музокара, икки томонлама ҳамкорлик ва Афғонистонга қаратилган лойиҳаларга йўл очиш Кобулни иқтисодий турғунлик чуқуридан олиб чиқа оладиган стратегия бўлиши мумкин. Шунга қарамай, молиявий жиҳатлардан ташқари, ШҲТнинг барча иқтисодиётларда ривожланишни қўллаб-қувватлаш мақсадида тўлиқ потенциалини рўёбга чиқаришга тўсқинлик қилиши мумкин бўлган сиёсий эътироф масалалари ҳамон мавжуд.
Муаллиф: Димитрис Симеонидис
Изоҳ (0)