Хитой раҳбари Си Цзиньпиннинг сўнгги беш йил ичида илк бор Европа бўйлаб дипломатик сафар уюштириши Хитойнинг Европа давлатлари билан алоқаларини мустаҳкамлаш билан бир қаторда Қўшма Штатлар билан мураккаб муносабатларини мувозанатлаштириш бўйича ҳам ривожланаётган стратегиясини ифода этади. Бу ташриф нафақат Европа учун, балки Марказий Осиё учун ҳам чуқур таъсир кўрсатадиган муҳим геосиёсий манёврларни ошкор қилади. Хитой Европа билан алоқаларини чуқурлаштираётган бир пайтда Марказий Осиё давлатлари халқаро муносабатларнинг тобора чигал йўналишида ҳаракатланмоқда.
Европанинг асосий “ўйинчилари” билан стратегик ҳамкорлик
Си Цзиньпиннинг ташрифи Европадаги учта асосий ҳамкор — Франция, Венгрия ва Сербия билан муносабатларни мустаҳкамлашга қаратилган. Бу мамлакатларнинг ҳар бири Хитойнинг Европадаги кенгроқ ташқи сиёсати режаларида стратегик замин вазифасини ўтаб беради. Ушбу ташриф Хитойнинг Европа билан ўзаро манфаатли ҳамкорликни янада ривожлантириш ниятида эканлигини кўрсатади.
Франция АҚШга альтернатива сифатида: Хитойнинг Франция билан алоқаси унинг АҚШ таъсиридан мустақил ҳаракат қила оладиган Европа кучлари билан ҳамкорликни ривожлантириш стратегиясини таъкидлайди. Франциянинг Исроил-Фаластин можароси каби глобал муаммоларга муносабати, Исроилнинг Рафаҳдаги ҳаракатларига қарши қўшма баёнотда кўрсатилгани каби, Хитойнинг ҳеч бир давлат ҳукмронлик қилмайдиган кўп қутбли дунё ҳақидаги қарашларига мос келади. Франция билан алоқаларни мустаҳкамлаш орқали Хитой ўз манфаатларига мос геосиёсий муҳитни тарғиб қилиб, АҚШ гегемонлигига қарши Европа қарши мувозанатини шакллантиришни мақсад қилган.
Венгрия Европа Иттифоқида воситачи сифатида: Шарқий шерикларга нисбатан очиқроқ позицияси билан ажралиб турадиган Венгриянинг Европа Иттифоқидаги ўзига хос позицияси уни Хитой учун ҳал қилувчи воситачига айлантиради. Хитой ва Венгрия ўртасидаги юқори даражадаги стратегик шериклик муҳим иқтисодий ва инфратузилмавий ҳамкорлик асосида бўлиб, Хитойнинг “Бир макон, бир йўл” ташаббусини Европа бозорлари билан интеграциялашга мисол бўла олади. Бу муносабатлар нафақат Хитойнинг Европа Иттифоқига киришини осонлаштиради, балки Венгрияни Шарқ ва Ғарб ўртасидаги кўприк сифатида жойлаштиради, бу эса Хитойнинг “шарпали” дипломатик саъй-ҳаракатларини акс эттиради.
Сербия Европага кириш эшиги сифатида: Сербиянинг Хитой стратегиясидаги роли унинг Европа Иттифоқига аъзо бўлишга интилаётган давлат сифатидаги мақоми туфайли муҳим аҳамиятга эга. Хитойнинг Сербия инфратузилмасига, хусусан, “Бир макон, бир йўл” ташаббуси орқали киритган сармоялари Марказий ва Шарқий Европада алоқа ва иқтисодий интеграцияни кучайтиришга қаратилган стратегик саъй-ҳаракатларни намойиш этади. Сербия билан алоқаларни чуқурлаштириш орқали Хитой Европада стратегик мавқега эга бўлиб, минтақанинг кенгроқ Евросиё динамикасига мослашишига потенциал таъсир кўрсатади.
Марказий Осиё ташқи сиёсатига таъсири
Си Цзиньпиннинг Европа сафари Марказий Осиё мамлакатлари учун кўп векторли ташқи сиёсат олиб бориш, Хитой ва Европа Иттифоқи билан ҳамкорликни кенгайтириш учун янги имкониятларга ишора қилади. Хитой ва Европа ўз манфаатларини мослаштиришга интилаётган бир пайтда, Марказий Осиё бу икки куч ўртасидаги рақобат эмас, балки ҳамкорлик динамикасидан фойда кўради.
“Бир макон, бир йўл” ташаббусини Европа Иттифоқининг “Глобал дарвоза” лойиҳаси билан бирлаштириш
Марказий Осиё давлатлари Хитойнинг “Бир макон, бир йўл” ташаббуси ва Европа Иттифоқининг “Глобал дарвоза” (Global Gateway) стратегиясининг яқинлашувидан фойдаланиб, ўзларининг муҳим транзит марказлари сифатидаги ролини оширишлари мумкин. Инфратузилмага катта сармояларни жалб қилиш орқали Марказий Осиё транспорт алоқаларини яхшилаши, иқтисодий ўсишни ошириши ва иш ўринлари яратиши мумкин. Хитой ҳам, Европа Иттифоқи ҳам Марказий Осиёнинг Европа ва Осиё ўртасидаги қуруқликдаги кўприк сифатидаги стратегик аҳамиятини ҳисобга олган ҳолда, Марказий Осиёда барқарорлик ва хавфсизликни сақлашдан манфаатдордир.
Геостратегик рақобатни камайтириш
Хитой-Европа муносабатларининг ҳозирги динамикаси ҳар қандай глобал кучга қарамликни камайтириш тенденциясидан далолат беради. Бу кўп қутбли ёндашув Марказий Осиёнинг стратегик манфаатларига мос келади ва Қозоғистон ва Ўзбекистон каби давлатларга ўзларининг иқтисодий шерикликларини диверсификация қилиш ва бир давлатга қарамликни камайтириш имконини беради. Бироқ АҚШ ва Хитой ўртасидаги давом этаётган геостратегик рақобат, айниқса технология ва муҳим ресурслар борасида, кураш майдонига айланмаслик учун эҳтиёткорлик билан бошқаришни талаб қиладиган муаммоларни келтириб чиқаради.
АҚШнинг иштироки ва стратегик мулоҳазалар
Марказий Осиё учун иқтисодий барқарорлик ташаббуси (ERICEN) каби лойиҳалар мисолида келтирилган Қўшма Штатларнинг Марказий Осиёга ёндашуви энергия хавфсизлиги, муҳим минераллар ва экологик лойиҳаларни қўллаб-қувватлашга қаратилган. Бироқ АҚШнинг Марказий Осиё транспорт инфратузилмасига сармоя киритишни истамаслиги Хитойнинг минтақадаги таъсирини чеклаш стратегиясидан далолат беради. Марказий Осиё давлатлари бу динамикани синчиклаб йўлга қўйиши, ҳар иккисига ҳам ҳаддан ташқари қарам бўлмасдан, АҚШ ва Хитой манфаатларига мос келадиган имкониятларга эътибор қаратишлари керак.
Европа Иттифоқининг Марказий Осиёга инвестициялари
Европа Иттифоқининг Марказий Осиё билан транспорт алоқасини ривожлантиришга интилиши, транспорт алоқаси бўйича Инвесторлар форумида эълон қилинган 10 миллиард евро сармоя шундан далолат берадики, Европа Иттифоқи Марказий Осиёни ўз иқтисодий соҳасига интеграция қилишдан манфаатдор. Европа инвестиция банки ва Европа тикланиш ва тараққиёт банки томонидан қўллаб-қувватланган ушбу инвестициялар Хитойнинг “Бир макон, бир йўл” ташаббуси бўйича саъй-ҳаракатларини тўлдириб, минтақадаги инфратузилма ва иқтисодий ўсишни яхшилашга қаратилган.
Марказий Осиёда Хитой-Европа ҳамкорлигининг истиқболлари
Европа Иттифоқи ва Хитойнинг Марказий Осиёдаги ҳамкорлиги инфратузилма, энергетика ва рақамли алоқа соҳасида қўшма лойиҳаларга олиб келиши мумкин. Европа Иттифоқининг барқарор ривожланиши ва яшил иқтисодиётга эътибор қаратилиши Хитойнинг “Яшил макон” лойиҳаларига урғу бериши билан мос келади. Бу ҳамкорлик барқарор ва гуллаб-яшнаган Марказий Осиёни яратиши мумкин, бу Хитой ва Европа манфаатларига фойда келтиради, шу билан бирга маҳаллий иқтисодиётлар учун катта имкониятлар яратади.
Хулоса
Хитой-Европа муносабатлари динамикаси Марказий Осиёнинг ташқи сиёсатига сезиларли таъсир кўрсатиб, имкониятлар ва муаммоларни келтириб чиқаради ҳамда “Глобал дарвоза” ташаббусининг яқинлашуви Марказий Осиё мамлакатларига асосий транзит марказлари сифатидаги ролларини мустаҳкамлаш, инфратузилмага инвестицияларни жалб қилиш ва иқтисодий ўсишни ошириш имконини беради. Марказий Осиё давлатлари Хитой ва Европа Иттифоқи манфаатларининг мос келишига эътибор қаратган ҳолда, рақобатга кўра ҳамкорликка урғу берадиган қўшма лойиҳаларни илгари суришлари мумкин. Хитой ва Европа Иттифоқи билан турли диалог форматларида фаол иштирок этиш ва келишувлар бу мамлакатларни минтақавий барқарорлик ва ривожланишнинг муҳим ўйинчилари сифатида кўрсатиб, ривожланаётган Евросиё иқтисодий коридорида уларнинг стратегик аҳамиятини таъминлайди.
Муаллиф: Элданиз Гуссеинов
Элданиз Гуссеинов, Истанбулдаги Ибн Ҳалдун университети Ҳайдар Алиев номидаги Евросиё тадқиқотлари маркази норезидент илмий ходими.
Дунё янгиликларидан хабардор бўлиш учун “Дарё”нинг Instagram ва Twitterъдаги расмий саҳифаларини кузатиб боринг.
Изоҳ (0)