Полковник Редль — Россия империяси фойдасига жосуслик қилган Австрия-Венгрия армияси разведкаси бошлиғининг сирли ўлими

1913 йилнинг 25 май куни Венадаги ҳашаматли “Кломзер” меҳмонхонаси ходими хоналарнинг бирида Бош штаб полковниги Альфред Редлнинг жасадига дуч келади. У ўз қонига беланган ҳолда ётарди. Воқеа жойига етиб келган полиция ҳарбий ўз жонига қасд қилганини қайд этади, бундан ташқари, марҳумнинг ёнидан мактуб ҳам чиқади: “Калтабинлик ва эҳтирослар мени хароб қилди. Мен учун дуо қилинг. Ўлим билан хатоларимни ювмоқдаман”.

Эртаси куни Wiener Abendpost газетаси содир бўлган воқеа ҳақида қуйидагича ёзади:

“8-Прага армияси корпусининг штаб бошлиғи офицер Альфред Редль кеча кечқурун тахминларга кўра, руҳий ҳолатидан келиб чиқиб, тўппончадан оғзига ўқ узган ҳолда жонига қасд қилди. Венада ҳам хизмат қилган офицер Редлни ҳарбийлар ва оддий фуқаролар яхши кўрарди. У шанба куни Прагадан келиб, меҳмонхонага жойлашган эди… Ҳарбий комиссия содир бўлган ҳолат юзасидан протокол тузди, аммо ўз жонига қасд қилиш сабаблари аниқланмади. Офицер Редль фидокорона хизмат қилди ва афтидан юқоридаги ҳолатга унинг руҳиятидаги бузилиш туртки бўлган”.

Альфред Редль Австрия-Венгрия армиясида юқори мартабали шахс эди. Бош штабнинг шунчаки оддий полковниги эмас, балки разведка бўлинмаси бошлиғи ҳам ҳисобланарди, яъни у Австрия-Венгриядаги махфий агентлар, разведкачилар ва жосусларни бошқарар, шу билан бирга, мамлакат ичидаги жосусликка қарши курашарди.

Редл ўша вақтда Австрия-Венгриянинг бир қисми бўлган Лемберг (Лвов)да дунёга келади. Қишлоқдаги камбағал оиладан бўлган эркак ҳаёти давомида ажойиб карьера қурди. ХХ аср бошларида у икки йил Қозонда яшаб, рус тилини ўрганади. Шундан кейин разведка бюроси ходимига ва Россия бўйича тан олинган мутахассисга айланади. У турли операция ва сўроқларда шахсан иштирок этган, разведка фаолияти бўйича етакчи ходимлардан бири ҳисобланган. Ўз жонига қасд қилишидан бир оз олдин уни Прагага хизматга жўнатишади: Австрия-Венгрияда Бош штаб офицерлари армия қисмларида стажировка қилиши кераклиги бўйича қонун бор эди. Умуман олганда, Альфред Редль ажойиб офицер, энг юқори доираларда танишларга эга ва империянинг ҳарбий сирларидан хабардор инсон эди.

Ҳукумат шундай обрўли офицернинг ўлимини яширишга қанчалик уринмасин, журналистлар фожиа тафсилотларини аниқлашга уринади. Охир-оқибат видолашув мактубида қайд этилган калтабинлик ва эҳтирослар нима ҳақида эди?

Редлнинг ўлимидан бир неча кун ўтиб Австрия разведка бюроси офицерлари Прагага етиб келиб, полковник яшаган ва ишлаган уйни кўздан кечиришни бошлайди. Уй эшиги ёпиқ эди ва офицерлар уни бузиб кириш учун чилангар чақиради. Вагнер фамилияли чилангар эшикни синдириб киради, кейин эса ҳарбийларнинг талаби билан Редлга тегишли сейфни бузиб очади. Офицерлар Вагнернинг гувоҳлигида квартиранинг оёғини осмондан қилиб ташайди. Бу шунчаки ҳужжатларни қидириш жараёни эмас, балки ҳақиқий тинтувни англатарди. Ҳарбийлар бегона инсон борлигига ҳам эътибор қаратмай, Альфред Редль — Австрия-Венгрия агентураси раҳбарининг ўзи жосус бўлгани ва ҳарбий сирларни Россияга топшириб келгани ҳақида исбот қидирарди. Ва улар бундай далилларни топади ҳам.

Эртаси куни чилангар Вагнер маҳаллий “Prager Tageblatt” газетасида ишлайдиган журналист таниши билан учрашади. Журналист ҳақиқий сенсация ўз оёғи билан келиб қолганини англаб етади, аммо ундан оқилона фойдаланиш ва цензурани айёрона четлаб ўтиш талаб этиларди. Натижада газетанинг кечки сонида қуйидаги мазмунда хабарча пайдо бўлади:

“Манбаларимизга кўра, ўз жонига қасд қилган полковник Редль давлатга хиёнатда, Россия фойдасига жосуслик қилиш ва ҳарбий сирларни ошкор этишда айбдор. Корпус командири барон Гизле гувоҳлигида полковник Редлнинг хизмат квартирасини кўздан кечирган махсус комиссия мутлақо ўзгача ҳолатда тергов билан шуғулланган”.

Редлнинг квартирасидан армия командирлари учун турли махфий қўлланмалар, миналар ўрнатилган ҳудудлар, ҳарбий юк ташувлар, Австрия агентлари исмлари ёзилган варақлар, бутун Европа бўйлаб жойлашган конспиратив квартиралар, қалъалар ва армиянинг манёврлари тасвирланган суратлар топилганди — ҳали булар Редль топширишга улгурмаган маълумотлардир. Тез орада полковник Редль Россия разведкасига узоқ йиллар давомида ишлаб келгани ошкор бўлади.

Редлнинг банк ҳисоб рақами кўздан кечирилгач, у ерга тахминан 1905 йилдан бошлаб Бош штаб офицери оладиган маошдан кўпроқ пул маблағлари тушириб келингани маълум бўлади. Жамғарилган пулларнинг умумий ҳисоби 116,7 минг кронани ташкил этади — бу ҳозирги ҳисоб-китоблар бўйича 650 минг доллар демак.

Полковник Редль Россияга энг муҳим ҳарбий сирни — уруш ҳолати бўлиб қолса тўлиқ мобилизация бўйича ҳарбий режани сотган эди. Редлнинг фош этилиши эса 1913 йилда, Россия ва Австрия-Венгрия бир-бирига қарши жанг қилган Биринчи жаҳон урушидан бир йил олдин содир бўлганди. Бу ҳақиқий фалокат эди.

Жосуслик можароларида калаванинг учини топиш қийин, шундай бўлса-да, ўтган 100 йил давомида кўплаб ҳужжатлар очилди. Редлнинг Россия билан ҳамкорлиги қуйидаги кўринишда бўлган.

1905 йилда Венага Россиянинг янги ҳарбий атташеси полковник Митрофан Марченко келади. У ўз таъсир доирасига эга, яхши тайёргарлик кўрган офицер эди. Хизматининг дастлабки кунлариданоқ у таниш-билиш орттиради ва мамлакат бўйлаб саёҳатини бошлайди. 1906 йилда Марченко Петербургга муҳим бир шахсни “сотиб олиш” учун маблағ ажратиш илтимоси билан хатлар йўллайди, пул ажратиш ўшанда ҳам муаммо бўлган. Ҳарбий атташе сентябрда шундай ёзади:

“Ўтган йилнинг кузида ўта муҳим шахс, ҳар ой тўланадиган маълум маблағ эвазига Австрия-Венгрия армиясининг сирларини очишга тайёр инсон ҳақида ҳисобот бергандим. Бу таклиф рад этилди. Мендаги маълумотларга кўра, ушбу шахс эндиликда Италия фойдасига ишламоқда”.

Афтидан, ушбу қимматли шахс Редль бўлган. Марченко австриялик офицернинг сирли кўнгилхушлигидан хабар топиб, барибир Редлни ҳамкорлик қилишга кўндиради. Полковникка эса пул керак эди.

Редль секин-аста ўйинга қўшилиб, Россияга маълумотлар узатишни бошлайди — 1905 йилда ҳали у агентуранинг раҳбари эмасди. Вақт ўтиши билан муваффақиятли ва иқтидорли офицер хизмат пиллапоясидан юқорига кўтарилади ва табиийки янада муҳим ҳамда махфий маълумотлар билан ишлай бошлайди. Марченко Редлдан мунтазам хабар юбориб туришини сўрамайди: у ўзининг муҳим агентини асрарди. Улар бир йилда уч-тўрт мартагина учрашар ва шунда полковник ўта махфий маълумотлар билан бўлишар эди.

Бир неча йилдан кейин Редль Прагага армия лавозимига ўтказилади. У контрразведка ҳужжатларидан фойдаланиш имкониятидан маҳрум бўлади, аммо армиядаги маълумотлар қўли остидан ўта бошлагани сабаб Марченко билан ҳамкорлик давом этади. Бироқ Редль билан учрашиш учун пойтахт Венага келиш талаб этиларди: йўриқномалар ёзилган хатлар ва пуллар сохта фамилиялар номига келиб туша бошлайди. Редль пойтахтга тез-тез бора олмасди, шу сабабдан учрашувлар ва ҳужжатларни топшириш учун ишонарли баҳоналар топишга ва эҳтиёт чораларини кўришга тўғри келарди.

1910 йилда агентура бўлинмаси бошлиғи лавозимини Максимилиан Ронге — Редлнинг собиқ ўқувчиси ва ўринбосари, иқтидорли разведкачи эгаллайди. Бутун Европа бўйлаб уруш нафаси эсиб юрарди. Европада барча махсус хизматлар жосусларни қидириш бўйича саъй-ҳаракатларини фаоллаштиради. Ронге Венада “қора кабинет” ташкил этади — у ерда мутахассислар шубҳа уйғотган мактубларни очиб кўрарди.

2 апрель куни Германия махсус хизмати австриялик ҳамкасбларига муаллифи кўрсатилмаган шубҳали конвертни топширади. У Россия билан чегарада жойлашган Эйдкунен номли кичик шаҳарчадан жўнатилган эди. Никон Ницетас исмли шахсга юборилган конвертни Венадаги почтамтдан ҳеч ким олиб кетмайди. Шунда мактуб Берлинга қайтарилади, у ердаги почта хизмати юборган шахсни аниқлаш мақсадида конвертни очиб кўради. Конверт ичида хат эмас, балки нақд пуллар бор эди: 6 минг Австрия крони (ҳозирги курсда 27 минг доллардан зиёд). Манзил ҳам қўлда эмас, машинкада ёзилганди. Конверт ичидан пулдан ташқари иккита манзил ҳам чиқади: биттаси Париж, иккинчиси Женевада жойлашган. Германия разведкасида мактуб шубҳа уйғотгани сабаб уни веналик ҳамкасбларига юборишади.

Австрияликлар эса қайд этилган манзилларни текшириб кўришга қарор қилади. Парижга боришга ҳадлари сиғмайди: Франция Россиянинг иттифоқчиси ва Антанта аъзоси эди. Женевадаги кўрсатилган манзилда эса таниқли разведкачи Ларге яшаши маълум бўлади. Австрия махсус хизматлари вақти-вақти билан унинг хизматларидан фойдаланиб турарди, у хизматдан кетгач ҳам турли мамлакатлар ва шубҳали шахсларга ёрдам кўрсатишда давом этган.

Вена жаноб Николас Ницетас жосус деган хулосага келади. Махсус хизматлар янги мактуб тайёрлаб, ўша исм остида Германиядан юборади. Почтада кузатув ўрнатилади. Бир ойдан кейин ҳам мактубни олгани ҳеч ким келмайди. Аммо бу вақтда юқоридаги исмга яна иккита хат келади — ҳақиқий. Максимилиан Ронге сохта почтани олиб қўйиб, кузатувни давом эттиришни буюради.

Кузатув жараёни бундай ишларди: агентлар почта биноси қаршисидаги полиция бўлинмасида ўтирар эди. Почтадан идорага электр сигнализация тортилади. Ницетас келиши билан почта ходими тугмани босади ва уни турли баҳона билан ушлаб қолишга ҳаракат қилади.

Бу вақтда ва ниҳоят Венага Редль келади. У ўз номига мактублар келишини биларди, аммо пойтахтга бориш учун арзирли баҳона тополмасди. 25 май куни полиция бўлинмасида қўнғироқ ишга тушади. Почтадаги агентлар уни базўр эшитиб қолади. Сирли мактуб эгасини тутиб қола олишмайди, аммо уни кимлигини кўришади. Ўрта ёшдаги келишган эркак таксига ўтириб кетиб қолади. 1913 йилда шаҳарда автомобиль кўп эмасди, таксилар эса ундан ҳам кам — почта олдида эса биттаси турарди холос. Извошда эса такси ортидан қувиб бўлмайди. Агентларнинг қиладиган ягона иши йўловчи ва такси рақамини эслаб қолиш эди.

Агентларнинг омади чопади: такси тез орада жойига қайтиб келади. Ҳайдовчидан у йўловчини “Кломзер” меҳмонхонасига олиб борганини аниқлашади. Агентлар машинага ўтириб, уларни ҳам ўша манзилга олиб боришини талаб қилади. Орқа ўриндиққа ўтирган ходимлардан бири қаламтарош ғилофини топиб олади. Мактубни узоқ кутган йўловчи конвертни машинанинг ичида очган кўринади.

Меҳмонхона ходими “Бош штаб полковниги Редль келганини” маълум қилади. Бунга ишониш қийин эди. Агентлар хато ўйлаётганларига умид қила бошлашади, аммо бу вақт зинада полковникнинг ўзи кўриниш беради. Ўзини йўқотиб қўймаган агентлардан бири унинг ёнига бориб, қаламтарош ғилофини узатади: “Кечирасиз, буни сиз тушириб қолдирмадингизми?” дейди. Редль эса шошганча миннатдорчилик билдиради.

Икки агент Редлни кузатиш учун қолади, учинчиси эса раҳбарият олдига йўл олади. Янгиликдан хабар топган Ронбе донг қотиб, бир неча дақиқа тили айланмай қолади.

Кун ўрталарига келиб Максимилиан Ронгенинг кабинетида телефон жиринглайди. Австрия кассация судининг бош прокурори ва Редлнинг эски қадрдони Виктор Поллак ҳозиргина дўсти билан гаплашгани, у ўз жонига қасд қилмоқчи экани ҳақида айтади. Прокурор Ронге Релднинг эски дўсти ва ўқувчиси сифатида унга ёрдам беришига умид қилганди. Ронге эса тезроқ ҳаракат қилинмаса, кеч бўлишини англаб етади.

Кечга қолмай меҳмонхона атрофи ўраб олинади. Таркибида ҳарбий терговчи, Бош штаб бошлиғи фон Гецендорф, разведка бюроси раҳбари Августа Урбанский ва агентура бўлинмаси бошлиғи Максимилиан Ронге бўлган махсус комиссия “Кломзер”га етиб келади. Бу вақтда эса Редль ўз бўйнини сиртмоққа тутаётган эди.

Ўз жонига қасд қилиш воқеаси комиссияни қаноатлантирарди: албатта, халқ гап-сўз қилади, аммо Редлнинг жосус экани ошкор бўладиган даражада резонанс келтириб чиқармайди. Бироқ аввалига у билан гаплашиб олиш керак. Комиссия аъзоларининг барчаси Редлни узоқ йиллардан бери биларди. Суҳбат давомида у Прагадаги квартирасидан ўзининг яширин томонига ойдинлик киритадиган маълумотлар борлигини айтади холос. Редль пистолет беришларини сўрайди. Эски дўстлар эса рад этмайди...