Космосда биринчи, ҳамширага тегажоғлик ва раҳбарият билан зиддият. Гагариннинг парвоздан кейинги ҳаёти

Юрий Гагариннинг ҳаёти космосга парвозидан кейин бутунлай ўзгариб кетди. Камтар ҳарбий учувчи елкасига улкан, олдин тасаввурига ҳам сиғмаган машҳурлик ва бутун дунё диққат-эътиборида бўлиш масъулияти юкланди. Нега Герман Титов эмас, айнан у биринчи рақамли космонавтга айланди? Гагарин қандай қийинчиликларга дуч келди? Ерга қайтганидан кейин нима сабабдан ўлимига бир бахя қолди? Космосга қайта парвоз қилишига нима сабабдан рухсат берилмади? Биринчи космонавтнинг ҳаётига нуқта қўйган авиаҳалокат ҳақида қуйидаги мақолада баён қиламиз.

“Эртага парвоз, мен бўлса ҳамон бунга ишонмаяпман ва хотиржамлигимдан ҳайратдаман. Мен доим Герман Титов билан парвоз борасида имкониятларимиз тенг дея ҳисоблардим ва ўз қарорларини бизга билдиришгач, космосга илк парвозни амалга ошириш бахти менинг чекимга тушганига ишондим”, — деган эди Юрий Гагарин космосга парвозидан бир кун олдин.

Эртаси куни диктор Юрий Левитан радио орқали тантанали равишда космосга учаётган биринчи ерлик ҳақида эълон қилади: “Совет Иттифоқида Ер орбитасига ичида инсон бўлган биринчи космик кема — “Восток” учирилди. Космик кеманинг учувчи-космонавти Совет Иттифоқи Социалистик Республикаси фуқароси, учувчи, майор Гагарин Юрий Алексеевич”.

Никита Хрушчёв биринчи рақамли космонавтни Москвада тантанали кутиб олишга қарор қилди, Леонид Брежнев эса унга “Олтин юлдуз” ва “Ленин” орденини топширади. Парвоз вақтидаёқ ССКП МҚ биринчи котиби мудофаа вазири Родион Малинковскийдан катта лейтенант Гагаринга майор ҳарбий унвони берилишини талаб қилди. У яшаган Гжацк шаҳрида эса ободонлаштириш ишлари бошлаб юборилади, жумладан, ҳудудда канализация ҳам тортилади.

Ғалабага бўлган ишонч

Космонавтларни тайёрлаш марказига айланган 26266-сонли махсус ҳарбий қисм 1960 йил 11 январда ташкил этилганди. Унга тиббий хизмат полковниги Евгений Карпов раҳбарлик қиларди. Юрий Гагарин космосга учишга номзод дастлабки 20 киши ичидан ўрин олган, 1961 йил бошида эса Герман Титов, Григорий Нелюбов, Андриян Николаев, Павел Попович ва Валерий Биковский билан бирга энг яхши олти номзод сифатида танланади. Ўша йилнинг 25 январида олтилик космонавтлар лавозимига ўтказилади. Шу билан бирга, илк парвоз учун икки киши — Гагарин ва Титов танлаб олинади.

Москва америкаликлар 1961 йилнинг апрель охири ёки май бошида инсонни космосга учирмоқчи экани ҳақида хабар олади — бу эса тезроқ ҳаракат қилиш кераклигини англатарди. Индивидуал скафандрлар уч киши учун тайёр эди — Гагарин, Титов ва Нелюбов. Кимни танлаш керак? Спортчи ва хушбичим Юрий ёки жиддий, шеъриятга қизиқувчи Титов?

5 апрель куни генерал Николай Каманин ўз кундалигига шундай ёзади: “Иккиси ҳам ажойиб номзод, аммо охирги кунлар Титов фойдасига кўплаб яхши гапларни эшитяпман ва ўзимда ҳам унга бўлган ишонч ортмоқда. Титов барча машқларни аниқроқ бажаряпти ва ҳеч қачон ортиқча гапирмайди. Гагарин эса захира парашютининг автоматик очилишига шубҳа билдирди”.

8 апрель куни “Восток” космик кемасини учириш бўйича давлат комиссияси Каманиннинг асосий номзод сифатида Гагарин, захирага эса Титовни кўрсатиш борасидаги таклифини бир овоздан қўллаб-қувватлайди. 9 апрелда Каманин йиғилиш натижасини норасмий эълон қилади: “Бу қарор январь ойидаги якуний имтиҳон комиссиясида қайд этилган бўлса-да, Гагариннинг хурсанд ва Титовнинг бир оз хафа бўлгани ҳеч кимга сир эмас”.

“Мен оддий совет одамиман”

Парвоз нафақат Гагарин учун, балки АҚШ билан космик пойгада ўзиб кетган СССР учун ҳам улкан шараф эди — америкалик биринчи астронавт Алан Шепарт космосга 1961 йилнинг 5 майида учади.

Гагаринга бўлган қизиқиш улкан эди. Парвоздан кейинги биринчи матбуот анжуманида у ўзи ва яқин қариндошлари ҳақида гапириб беради:

“Қўшма Штатларда мени княз Гагаринларнинг қариндоши эканимни айтаётган гаплар тарқалди. Бу миш-мишларни урчитаётганларни хафа қилишга мажбурман. Мен оддий совет одамиман. 1934 йил 9 мартда колхозчи оиласида туғилганман. Ватаним — Смоленкс вилояти, Клушино қишлоғи. Уруғимда ҳеч қанақа князлар бўлмаган”.

Инсоният тарихида космосга илк қадам қўйган Гагаринни дунёнинг кўплаб давлатларида миллионлаб инсонлар кўришга иштиёқманд эди. Гагарин том маънода Ер фуқаросига айланганди.

Совет Иттифоқи раҳбарияти учун Гагариннинг хорижий сафарлари социализм имкониятларини намойиш этиш учун ажойиб ечим эди. Хорижга илк сафар Чехословакияга амалга оширилади, 28 апрелдан 29 апрель кунлари, кейин эса Финляндияга йўл олинади. 11 июль куни космонавт Буюк Британияда тантанали қарши олинади.

Юзидан табассум аримайдиган космонавт Xitrou аэропортидан Лондонга очиқ лимузинда йўл олар экан йўлнинг икки четини эгаллаган минглаб одамлар уни олқишларди. Бундай машҳур инсонни кўришга Британия қироличаси ҳам қизиқиш билдиради ва уни Букингем саройига нонуштага таклиф қилади. Мазкур ташриф ҳақида жуда тез гап-сўзлар тарқалади. Улардан бирига кўра, Елизавета II нинг ёнидан жой олган Гагарин туш кўрмаётганига ишонч ҳосил қилиш учун секингина қироличанинг тиззасига тегиниб кўрган. Монарх эса ҳеч нарсани сезмагандек ўзини олийжаноб тарзда тутган.

Шундан кейин Польшага ташриф амалга оширилади ва Жанубий ҳамда Шимолий Америка бўйлаб турне бошланади. Сафарлар давомида Гагарин Исландия, Канада, Бразилия, Куба, Антил оролларида бўлади. Биринчи рақамли космонавт маҳаллий диққатга сазовор жойларни кўздан кечиради, турли дўстлик фестивалларида қатнашади, сиёсатчилар ва жамоат арбоблари билан учрашади, давлат раҳбарларидан мукофотларни қабул қилиб олади. Гагаринни ҳамма жойда илиқ кутиб олишади, ҳатто 1947 йилдан бери СССР билан дипломатик муносабатлари узилган Бразилияда ҳам.

Гагариннинг ёзги саёҳатлари Венгрияга ташриф билан якунланади. 1961 йил 3 сентябрь куни у Жуковский номидаги Ҳарбий-ҳаво муҳандислик академиясига киради, 14 сентябрда эса Каманин, Титов ва бошқалар билан Қримга дам олгани жўнаб кетади.

Маҳаллий раҳбарлар космик меҳмонларни бажонидил қарши олиб, уларга мунтазам дастурхон ёзади. Бу эса биринчи рақамли космонавтнинг ўлимига сабаб бўлишга бир бахя қолади. 4 октябрга ўтар кечаси у дала ҳовлидаги ўриндиқда юзи қонга беланган ҳолда ётарди. Қора денгиз флоти шифокорлари тезкор ёрдам кўрсатиб, қош суяги синганини айтади. Нима бўлган эди? Каманин бу кун ҳақида кундалигига шундай ёзади:

Гагарин жуда узоқ “хайрлашди”. Соат 23:47—23:48 ларда Юра Валяга “ўйнашни бас қил, ухлагани кетдик!”, деди ва меҳмонхонадан чиқди. Икки-уч дақиқадан кейин Валя қарта ўйнашни якунлаб “Юра қани?”, деб сўради. Серяпиннинг хотини у коридор бўйлаб ўнгга кетгани ва хоналардан бирига кирганини айтди. Коридорда учта хона бор бўлиб, дам олувчилар кетиб бўлганди. Валя иккита хонани кўздан кечирди, учинчиси эса ичидан қулфланган эди. У ёпиқ эшикни қаттиқ тақиллатди. Бир неча сониядан кейин у очилиб, хонада чироқ ёнди, эшик қаршисида ҳамшира Аня турарди. Валянинг “Юра қани?”, деган саволига “Эрингиз балкондан сакради”, дея жавоб қайтарди.

Икки метр баландликдан сакраш муваффақиятли амалга ошмайди: Гагарин қоронғида оёғи билан узум бутасига илиниб қолади ва мувозанатини йўқотиб, асфалтга юзи билан йиқилади.

Каманин вазият ҳақида қуйидагича ёзади: “Ҳамшира Анянинг сўзларига кўра, навбатчиликдан кейин у хонага дам олиш учун келган, кийинган ҳолатда каравотда ётиб, китоб ўқиган. Гагарин хонага кирган, эшикни ёпган ва “Хўш, бақирасанми?”, дея уни ўпмоқчи бўлган. Бу вақт эшик тақиллаб қолган ва Гагарин балкондан сакраган”.

Генерал шу куннинг ўзида ССКП МҚ ва мудофаа вазирига билдирги ёзади. Фавқулодда ҳолат мамлакатнинг сиёсий ва ҳарбий раҳбариятида қаттиқ норозилик уйғотади. Ҳарбий-ҳаво кучлари қўмондони авиация маршали Константин Вершинин Каманинга “Космосни эпладинглар, Ернинг эса расвоси чиқди”, дейди.

“Марказ бошлиғининг кўрсатмаларига риоя қилмасди”

Гагарин Космонавтларни тайёрлаш марказида фаол ишлай бошлайди: Бойқўнғир космодромига бориб, инструктор сифатида ҳамкасбларини тайёрлайди, Каманин билан бирга СССР Қуролли Кучлари Бош штаби бошлиғи маршал Матвей Захаровга космик соҳанинг нозик жиҳатлари ҳақида маълумот беради.

Раҳбарият уларнинг ишига яхши тушунмас, марказ офицерларини оддий ҳарбий хизматчи сифатида биларди. Ҳарбий-ҳаво кучлари бош қўмондонининг биринчи ўринбосари авиация маршали Сергей Руденко 1963 йил январда марказга ташриф буюради ва жамоага миннатдорлик билдириш ўрнига Гагарин ва Титовга танбеҳ беради.

Космонавтларни тайёрлаш маркази раҳбари Карпов ва Гагаринни кўплаб офицерлар қаршисида интизомсизликда айблайди. Карпов марказ бошқарувидан четлатилади, ўрнига генерал Михаил Одинсов тайинланади. Авиация дивизиясига раҳбарлик қилган генералга космонавтларни бошқариш осон кечмайди: янги бошлиқ биринчи ҳаракатлариданоқ қўл остидагиларга ёқмайди.

17 апрель куни маст ҳолатда ҳарбий патрулга қаршилик кўрсатгани учун Григорий Нелюбов, Иван Аникеев ва Валентин Филатев Космонавтларни тайёрлаш марказидан ҳайдалади. Гагарин ва Титов қачонлардир учинчи рақамли совет космонавтни номига даъвогар бўлган Нелюбовнинг кетишидан норози эди. Нелюбовнинг ўзи ҳам ҳолатни оғир қабул қилади, 1966 йил 18 февралда 31 ёшли Григорий поезд ғилдираклари остида ҳалок бўлади.

Охирги парвоз

1968 йил 26 март куни Гагарин Космонавтларни тайёрлаш марказидаги хизматдоши Георгий Доброволский билан лифтда кўришиб қолади. Доброволский ўрталарида бўлиб ўтган суҳбатни эслайди:

—Жин урсин!

—Нима бўлди?

—Аэродромга кириш рухсатномаси уйда қолиб кетибди.

—Нима қилибди. Автобусда ҳамма билан бирга кириб кетасан. Сени барча танийди, ўтказиб юборишади.

—Ноқулай қандайдир. Аскар текширади, сен бўлса унга кимлигингни тушунтириб ўтирасан, жуда ноқулай. Йўқ! Қайтиб рухсатномамни оламан, сен кетавер.

Гагарин аэродромга вақтида етиб келади. Тиббий кўрикдан ўтиб, парвозга рухсат олади. 27 март тонгида МиГ-15УТИ ўқув самолёти Чкаловский аэродромидан парвозга шай ҳолатда эди. Гагарин олд ўриндиқда ўтирарди. Орқа ўриндиқдан эса Совет Иттифоқи Қаҳрамони полковник Владимир Серегин жой олади.

Ушбу парвоз Гагарин учун мустақил парвоздан олдинги охирги синов — узоқ йиллардан бери биринчи марта у бир ўзи реактив қирувчи самолётда учмоқда эди. Соат 10:08 да Гагарин парвоз раҳбаридан двигателни ўт олдиришга рухсат сўрайди, 10:15 да учиш-қўниш йўлагини эгаллашга тайёрлигини билдиради.

Соат 10:30 да Гагарин “625 нинг 20-зонада машқ бажариб бўлгани”ни билдириб, аэродромга қайтишга рухсат сўрайди. Рухсат олгач эса учувчи “Тушунарли, бажаришга киришдим”, дейди. Бу унинг охирги сўзлари эди. Соат 10:32 да ердан қирувчи самолёт экипажига алоқага чиқилади: “Нима сабабдан 21-зонага кирдинглар?”. Жавоб келмайди. Локатор соат 10:43 га қадар самолётни кузатиб туради.

Соат 10:50 да вазият ҳақида Ҳарбий-ҳаво кучлари қўмондонининг ёрдамчиси генерал Каманинга Гагарин ўтирган самолёт ёнилғиси 10 дақиқадан кейин тугаши ҳақида ҳисобот беришади. Зудлик билан уларни қидиришга “Ил-14” самолёти ва тўртта “Ми-4” вертолёти ҳавога кўтарилади. Соат 14:50 да вертолётлардан бирининг командири Чкаловский аэродромидан 64 километр узоқликда МиГ-15УТИ қолдиқларига дуч келганини билдиради. Шу куни мамлакат раҳбари Леонид Брежневга Серегин ва Гагариннинг вафоти тўғрисида хабар берилади.