Ғазодаги можаро тинчимасдан туриб, АҚШ Яман хуссийлари билан узоқ муддатли уруш режасини ишлаб чиқаётгани ҳақида хабарлар тарқалди. Бундан ташқари, 24 январь куни Эрон Ислом республикаси президенти Иброҳим Раиси Туркия раҳбари Ражаб Тоййиб Эрдўғон билан учрашди.
“Дарё” Яқин Шарқ минтақасида юз бераётган сўнгги геосиёсий жараёнларни сиёсатшунос Равшан Ғозиев билан таҳлил қилади.
– Жорий йилнинг 24 январь куни Эрон президенти Иброҳим Раиси Туркия раҳбари Ражаб Тоййиб Эрдўғон билан учрашди. Ушбу учрашув 4 январь куни бўлиб ўтиши керак эди. Бироқ 3 январь куни Эроннинг Кермон вилоятида содир бўлган теракт оқибатида қолдирилган эди. Раиси нима мақсадда Туркияга ташриф буюрди?
– Аслида, Эрон президенти 2023 йилнинг декабрь ойида Туркияга бориши керак эди. Ушбу ташриф 3 маротаба қолдирилди. Нима учун ташриф ортга суриб келинди? Чунки ҳар икки давлат, яъни Туркия ва Эрон Яқин Шарқ минтақасидаги айрим масалаларда турли қарашларга эга. Мана шу қарашларни аниқлаштириб олиш учун Эрон раҳбарининг Туркияга ташрифи кечиктирилди.
Яқин Шарқ минтақасида энг йирик давлатлардан бири – Туркия ва Эрон. Икки мамлакат ўртасидаги сиёсий ва иқтисодий муносабатлар Яқин Шарқдаги вазиятга бевосита таъсир ўтказади. Иброҳим Раисининг Туркия президенти Эрдўғон учрашишининг асосий 2 та сабаби мавжуд. Биринчиси – иқтисодий, иккинчиси – сиёсий.
Иқтисодий жиҳатдан Эрон Туркия билан савдо муносабатларни ривожлантиришни истамоқда. 2012 йилда икки мамлакат ўртасидаги савдо айланмаси 22 миллиард доллар бўлган. Лекин бугунги кунда ушбу кўрсаткич 6 миллиард долларга тушиб қолган. Бунга асосий омил – Эронга нисбатан жорий қилинган санкциялар. Кеча бўлиб ўтган учрашувда Эрон Туркия билан ўзаро савдо айланмасини 30 миллиард долларга оширишга келишиб олди ва бу борада 10 га яқин шартномалар имзоланди. Хусусан, Туркия президенти Эрдўғон ўзаро учрашувда “Туркиянинг Шарққа чиқиш эшиги – Эрон бўлса, Эроннинг Ғарбга чиқиш эшиги бизмиз” деди.
Иқтисодий муносабатларда икки давлатнинг позицияси бир хил бўлса, лекин сиёсий масалаларда Туркия ва Эроннинг қарашлар турлича. Учрашувда Эрдўғон ҳам, Иброҳим Раиси ҳам “биз терроризмга қарши биргаликда курашишимиз керак” деб айтди. Эрдўғон террорчи деганда, асосан, Курд ишчи партияси (ПКК)ни назарда тутди. Бу партиянинг Сурияда фаолият юритувчи ПЙД ва YPG қанотлари мавжуд. Шунингдек, Эронда ҳам Курд ишчи партиясининг ПЖАК қаноти фаолият олиб боради. Нима учун Эрдўғон буларга қарши курашни таклиф қилмоқда? Чунки сўнги вақтларда Ироқ шимолида ПКК партиясининг позицияси кучайиб бормоқда. Албатта, бу келажакда Туркияга маълум хавфларни юзага келтириши мумкин. Бундан ташқари, Ироқнинг Сулаймония шаҳрини Эрон таъсири кучли бўлган талабонийлар қабиласи бошқаради. Туркия Эрон орқали Ироқдаги ПКК фаолиятини тўхтатишга ҳаракат қилмоқда.
Эрон учун эса ИШИД энг катта таҳдид ҳисобланади. Эроннинг Кермон вилоятида амалга оширилган портлашларни айнан ИШИД ўз бўйнига олди. Эрдўғон билан учрашувда Иброҳим Раиси шундай деди:
“ИШИДни минтақа ташқарисидан дастакланувчи террорчи ташкилот ва ИШИД бўлинишимизни кучайтирмоқда. Шу боисдан Туркия билан ҳамкорлик минтақада террорчилик ҳаракатларини кучайишининг олдини олади”.
Бу ерда Эрон президенти Ғарбни назарда тутиб гапирди. Терроризмга қарши курашда Туркия ва Эрон позициялари ўхшаш. Сабаби, Суриядаги ПКК ҳаракатининг таъсирини чеклашдан Эрон ҳам, Туркия ҳам манфаатдор. Лекин Сурия масаласида икки давлат сиёсий жиҳатдан келиша олмайди. Масалан, Туркия президент Башар Асадга қарши бўлган “Озод Сурия” тарафдорларни қўллаб-қувватлайди. Эрон эса ўзининг шиа гуруҳлари орқали Асадни дастаклайди.
Туркия ва Эрон келиша олмайдиган яна бир сиёсий масала – бу Зангазур йўлаги. Эрон ушбу логистика коридор ишга тушишига қаршилик қилмоқда. Чунки бу йўлак ишга тушса, Эрондан ўтувчи транзит йўлларининг мавқе тушиб кетиши мумкин. Ҳозир Туркия Эронни кўндиришга уринмоқда.
Икки давлат раҳбари Яқин Шарқдаги воқеаларни ҳам муҳокама қилди. Ғазо масаласида Туркия ва Эроннинг ўхшаш ва бир-бирига қарама-қарши позициялари мавжуд. Масалан, Эрон Туркия ва бошқа мусулмон давлатларни Исроил билан алоқаларни тўхтатишга чақирмоқда. Эрон биринчи галда буни Туркиядан сўрамоқда. Чунки Туркиянинг Исроил билан савдо муносабатлари тобора ўсиб бормоқда. Мана шундан келиб чиқиб, Эрон Туркияга Исроил билан савдо алоқаларни тўхтатишни сўрамоқда. Буни Эрон президенти Иброҳим Раиси Эрдўғон билан учрашувда бевосита айтиб ўтди.
– Al-Jazeera нинг ёзишича, ҳар икки давлат раҳбари “Яқин Шарқда юз бераётган можароларга қошлимаслиги керак”, деган қарорга келишган. Эрдўғон ва Раиси Ғазо можароси бўйича нималарни келишиб олган бўлиши мумкин?
– Тўғри масалани кўтардингиз. Яқин Шарқдаги можаро кўлами кенгайиб кетиши Туркия учун ҳам, Эрон учун ҳам зарарли. Шу боисдан икки давлат Ғазодаги уруш масштаби катталашишидан манфаатдор эмас. Бир нарсани айтишимиз керак, Эрон ҳам, Туркия ҳам Ғазо масаласини ҳарбий йўл билан ҳал этишни истамайди.
– Кун сайин Қизил денгизда вазият жиддий тус олмоқда. Хуссийлар “Ал-Ақсо учбурчаги” деб номланган режани амалга ошириши Туркия ва Эрон манфаатларига қанчалик тўғри келади?
– Қизил денгизда хуссийлар билан рўй бераётган воқеалар минтақадаги можаро кучайиб бораётганини кўрсатади. АҚШ ва Буюк Британиянинг Яман хуссийларига авиа зарба бергани минтақа тобора инқироз кўчасига кириб бораётганини англатади. Биламизки, хуссиялар мазҳаб жиҳатдан Эронга яқин ва айнан Эрон томонидан қўллаб-қувватланади. Хуссийлар Яманнинг Сана деб номланган шаҳрини эгаллаб олган. Улар жуда кучли жангари гуруҳларга эга. 2015 йилда АҚШ ёрдами билан Саудия Арабистони, БАА ва Қувайт биргаликда хуссияларга қарши ҳарбий ҳаракат бошлаган эди. Бироқ бу коалиция мағлуб бўлган.
Ҳозир хуссийлар Қизил денгизга кириш қисмидаги бўғозни назорат қилмоқда ва Исроил ҳамда Ғарб кемаларига зарбалар бермоқда. Хўш, хуссиялар нима учун шундай қилмоқда? Хуссийлар Ғазодаги вазиятдан фойдаланиб, Ислом оламида ўзларига позитив имиж яратмоқчи. Бўғозни тўсиб қўйилиши Эронга ҳам, Туркияга ҳам, Саудияга ҳам зарар. Чунки Эрон ва Туркия кемалари шу йўлдан ўтади. Исроил бу сиз ҳам яшаши мумкин. Лекин бошқа давлатлар катта зарар кўради. Шунинг учун ҳам Жубутида кўплаб мамлакатларнинг ҳарбий базаси бор.
– Маълумотларга кўра, Президент Ж.Байден АҚШнинг Яман хуссийлари билан узоқ муддатли уруш режасини ишлаб чиқишни бошлаган. АҚШ Яман хуссияларига қарши катта ҳарбий операция бошлаши мумкинми?
– Албатта мумкин. Балки бу Жо Байденнинг сайлов олди компанияси билан боғлиқдир. Лекин биринчи галда бу ҳарбий операция АҚШнинг Европа ва Яқин Шарқдаги ҳамкорларига кўпроқ керак. Бироқ бу ҳаракат Яқин Шарқда яна бир гуманитар инқирозни юзага келтиради. 2015 йилдаги ҳарбий операциядан сўнг Яман дунёдаги энг қашшоқ мамлакатлардан бирига айланиб қолган эди.
– Агар АҚШ Яманда ҳарбий операция бошласа, Туркия ва Эрон нима қилиши мумкин?
– Эрон ва Туркия бу ҳарбий операцияни тўхтатишга ҳаракат қилиши мумкин. Лекин икки давлат АҚШни тўхтата олишига менинг кўзим етмайди. Туркия ҳам, Эрон ҳам бу ерда уруш бўлишидан манфаатдор эмас. Чунки Яманда Эроннинг таъсири кучли. АҚШнинг ҳарбий операцияси Эроннинг таъсирини заифлаштириши мумкин.
Суҳбатни журналист Сардор Али олиб борди
Изоҳ (0)