Экологлар Роғун ГЕС қурилишини якунлаш лойиҳасини кенг жамоатчилик муҳокамасига қўйишга чақирди. Бу ҳақда “Чегара билмас мухбирлар” халқаро экологик коалицияси хабар берди.
Экологлар Марказий Осиёда фаолият юритаётган экологик ва инсон ҳуқуқлари ассоциациялари билан бирга Роғун ГЕС қурилишини давом эттириш учун молиявий ресурслар ажратиш имкониятини кўриб чиқаётган етакчи халқаро тараққиёт банклари раҳбариятига мурожаат қилди.
Улар лойиҳанинг янгиланган экологик экспертизаси бўйича жамоатчилик муҳокамаларини нафақат Тожикистонда, балки Ўзбекистон, Қирғизистон ва Қозоғистонда ҳам барча манфаатдор жамоат ва илмий ташкилотлар иштирокида ўтказишни, таклиф ва мулоҳазаларнинг тўлиқ кўриб чиқилишини таъминлашни тавсия этмоқда.
Экологлар ва ҳуқуқ ҳимоячилари 2014 йилда Жаҳон банки томонидан минтақанинг турли мамлакатлари пойтахтларида Роғун ГЕСнинг атроф-муҳитга таъсирини баҳолаш бўйича кенг кўламли жамоатчилик муҳокамаси бўлиб ўтганига эсга олади. Бироқ ўшанда тайёрланган материаллар табиий, иқлимий, ижтимоий-иқтисодий ва маъмурий-ҳуқуқий шароитларнинг ўзгариши сабабли ҳозирда эскирган.
“Охирги 10 ичида биз иқлим ўзгаришлари динамикаси ҳақида кўпроқ маълумотга эга бўлдик, Вахш дарёси ва бутун Амударё ҳавзасининг гидрологик режимига таъсир қилувчи янги омиллар пайдо бўлди (масалан, Афғонистонда Қўштепа каналининг қурилиши ), шунингдек, янги экологик чекловлар, масалан, Вахш дарёси текислигидаги ‘Тигровая балка’ қўриқхонаси ЮНЕСКО нинг Бутунжаҳон табиий мероси объектига киритилди.
Ҳатто энг юзаки таҳлиллар шуни кўрсатадики, Роғун ГЕСнинг эҳтимолий трансчегаравий таъсири жуда катта ва улар янги экологик баҳолашда ҳисобга олинмаган — шунга кўра, уларни бутун минтақа миқёсида ҳар томонлама муҳокама қилиш зарур”, — дейди “Чегара билмас дарёлар” экологик коалициясининг халқаро координатори Евгений Симонов.
Роғун ГЕСни қуриб битказиш Марказий Осиё учун ҳал қилувчи ва экологик аҳамиятга молик қарор, бироқ бу манфаатдор томонларнинг фикрларини инобатга олмасдан, мавжуд камчиликларини тузатмасдан ёпиқ режимда қабул қилиниши мумкин.
Экологларнинг фикрига кўра, ҳозирда мутлақо тескари ёндашув амалга оширилмоқда: жамоатчилик муҳокамаси ҳали ҳам чекланган, янгиланган ижтимоий-экологик баҳолаш материаллар манфаатдор томонларни хабардор қилмасдан нашр этилган ва Марказий Осиёнинг бошқа давлатларининг жамоатчилик вакиллари ва экспертлари билан жамоатчилик маслаҳатлашувлари бўлиб ўтмаган.
“Роғун ГЕС лойиҳасининг ўзи нафақат Тожикистон, балки бутун минтақа учун жуда катта ижтимоий ва экологик хавф туғдириши туфайли катта ташвиш уйғотади. Аммо вазият чуқурулашмоқда ва лойиҳани маъқуллашга жамоатчиликдан бутунлай ёпиқ тарзда, парда ортидан ёндашиш вазиятни янада оғирлаштирмоқда: аслида унда ҳозирда фақат маҳаллий амалдорлар, хорижлик банкирлар ва ҳукуматпараст экспертлар иштирок этмоқда”, — дейди Александр Колотов, “Чегара билмас дарёлар” экологик коалициясининг Марказий Осиё бўйича координатори.
Жаҳон банки, Осиё инфратузилма ва инвестиция банки бошчилигидаги халқаро тараққиёт банклари ҳозирда лойиҳанинг кейинги босқичи учун 600 миллион АҚШ долларидан ортиқ маблағ ажратиш масаласини кўриб чиқмоқда.
Мирзиёев Роғун ГЕС қурилишига хавотир билдирганди
2016 йил Ўзбекистон бош вазири Шавкат Мирзиёев тожикистонлик ҳамкасби Қоҳир Расулзодага Тожикистоннинг Роғун ГЕСини қуриш режасига нисбатан хавотир билдирилган мактуб юборганди. Унда улкан ГЕС мажмуаси қурилиши учун танланган майдоннинг сейсмиклиги Рихтер шкаласи бўйича 9−10 балл бўлган тоғ ҳудудида экани жиддий шубҳа-гумонларни келтириб чиқариши таъкидланган.
“Тожикистон ҳукумати мамлакат энергия таъминотидаги мушкул муаммоларни Тожикистон ҳудудидаги кўп сонли дарё ва сув манбаларидан фойдаланган ҳолда кичик ва ўрта ГЕСлар қуриш йўли билан ҳал этиши мумкин деб ҳисоблашга барча асосларимиз бор. Бизга маълумки, бундай истиқболли дастур Тожикистонда аллақачон амалга оширилмоқда”, — дейилган мактубда.
Ўз навбатида, эксперт Роғун ГЕСи қурилишида Ўзбекистоннинг хавфсирашлари ва хавотирларига қулоқ тутишга чақирган. Жумладан, “Марказий Осиё сув-энергетика манбалари ва сувдан фойдаланиш муаммоларини тадқиқ қилиш институти” халқаро жамоатчилик фонди эксперти Зулфия Марат тегишли фикрни билдирган.
“Йирик ГЕСларни минтақадаги яқин қўшнилар иштирокисиз қуриш фақат низо потенциалининг ўсишига олиб келади, бу турли экстремистик кучларнинг кучайиш эҳтимоли бор бўлган шароитларда ўта хавфли. Электр энергияси сотувидан тушадиган ҳеч қандай эҳтимолий даромад аҳил қўшничилик алоқалари ўрнини боса олмайди”, — деган Зулфия Марат.
Эксперт минтақадаги барча давлатлар молиявий кучларини бирлаштирсагина, Тожикистондаги Роғун ГЕСини ҳам, Қирғизистондаги Қамбарота ГЕСини ҳам қуриш муаммолари самарали ҳал қилиниши мумкинлигини айтганди.
“Ўзбекистон Тожикистон ва Қирғизистон ҳудудларидан олинадиган сув ресурларига боғланиб қолган. Роғун ГЕС қурилиши ҳам мамлакатнинг сув балансини бузиши мумкин”, — деган Россия президенти ҳузуридаги қишлоқ хўжалиги ва давлат хизмати академияси (ФЕСН RAНХиГС) ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси доценти Игор Загарин.
Каримов қарши бўлган лойиҳа
Роғун ГЕС тўғонини қуриш 1976 йилда бошланган, аммо Совет Иттифоқи парчаланганидан кейин тўхтатилган. 1991 йилдан кейин Ўзбекистоннинг биринчи президенти Ислом Каримов “Роғун” ГЕС қурилишига қарши чиққан. У сейсмик жиҳатдан хавфли ҳудудда дунёдаги энг баланд тўғон пайдо бўлишидан хавотир билдирган.
Ислом Каримов Қирғизистондаги Қамбарота сув тўғони 275 метр баландликда, Роғун 350 метр баландликда қурилаётгани ҳисобга олинса, бу иккала лойиҳа қурилиши бу ерда яшаётган инсонлар ҳаётига таҳдид бўлиши мумкинлигини айтган.
ГЕСнинг биринчи агрегати Тожикистон президенти томонидан 2018 йилнинг ноябрь ойида ишга туширилган эди. Маросимда бир қатор давлатлар, жумладан, Ўзбекистоннинг юқори мартабали вакиллари иштирок этган. Биринчи блок ишга туширилгач, ГЕС мамлакатнинг умумий энергетика тизимига уланган.
Иккинчи агрегат 2019 йил сентябрь ойида ишга туширилган. Мамлакат мустақиллигининг 28 йиллигига бағишланган тантанали маросимда Эмомали Раҳмон ҳам иштирок этган.
ГЕС қурилишини ким молиялаштирмоқда?
Роғун ГЕС қурилиши ҳозиргача фақат давлат маблағлари ҳисобидан молиялаштирилмоқда. 2008 йилдан буён мазкур ГЕС қурилиши учун давлат бюджетидан 35 миллиард сомонийдан ортиқ маблағ ажратилган.
2022 йилда Жаҳон банки томонидан мувофиқлаштирилган Роғун ГЕС қурилишига халқаро донорлар маблағларини жалб қилиш бўйича консорсиум тузилди.
- Молия вазирлиги маълумотларига кўра, Осиё инфратузилма инвестициялари банкидан 500 миллион доллар миқдорида имтиёзли кредит жалб этиш бўйича келишувларга эришилган.
- Бундан ташқари, Ислом тараққиёт банки ушбу объектни молиялаштириш ҳажмини аввал эълон қилинган 150 миллион доллардан 250 миллион долларгача ошириш ниятида.
- 2023 йил октябрь ойи охирида Саудия тараққиёт жамғармаси ҳам 100 миллион доллар кредит беришга тайёрлигини маълум қилганди.
Изоҳ (0)