Жорий йилнинг 16–17 ноябрь кунлари Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўғон Германияга ишчи ташриф билан борди ва канцлер Олаф Шольц билан музокаралар ўтказди. Икки лидер иштирокида ўтказилган пресс-конференцияда Фаластин ва Исроил ўртасида кечаётган уруш мавзуси кўтарилди. Германия канцлери Олаф Шольц Исроил ўзини ҳимоя қилаётганини айтган бўлса, Туркия президенти Ғазо секторида минглаб инсонлар қурбон бўлаётганини таъкидлади. Хўш, Эрдўғон нима сабабдан Германияга борди? Ушбу учрашув Яқин Шарқдаги урушга қанчалик боғлиқ?
“Дарё” ушбу мавзуда сиёсатшунос Равшан Ғозиев билан суҳбатлашди.
– Туркия ва Германия етакчилари дунёдаги геосиёсий вазият ўта кескин паллага кирган вақтда учрашди. Учрашув ҳар икки томон учун қай даражада муҳим эди?
– Ушбу учрашув ҳам Туркия, ҳам Германия учун жуда муҳим эди. Чунки ҳозир жаҳон сиёсий саҳнасида кескинлик ортиб кетган. Шу вазиятда етакчи давлат раҳбарларининг учрашуви кўплаб масалаларга ойдинлик киритади. Туркия президентининг Германияга боришига ҳам бир қанча сабаблар мавжуд. Хусусан, биринчи галда Яқин Шарқда юз бераётган Фаластин-Исроил уруши. Иккинчи сабаб – бир оз музлаб қолган Украина-Россия уруши. Яъни Европада хавфсизлик ва барқарорликни таъминлаш учун икки лидер ўртасидаги учрашув жуда муҳим!
Бундан ташқари, Европа ва айниқса Германия учун долзарб бўлган қочоқлар масаласи ҳам бор. Мана шу мавзуда Туркия ва Германия ўзаро келишиб олган бўлиши мумкин. Шунингдек, Шольц ва Эрдўғон давлатлар ўртасидаги ўзаро икки томонлама муносабатларни ҳам муҳокама қилган.
Яна бир муҳим масала бу – Швециянинг НАТОга аъзо бўлиши. Ушбу масала Германия ташқи сиёсатида муҳим ўрин тутади. Туркия Швециянинг НАТОга қўшилиши борасида АҚШ, Европа ва Швециянинг олдига маълум бир шартларни қўйган. Ҳозирча Туркия бу масалани музлатиб турибди. Жараённинг секинлашиши НАТОга аъзо давлатлар ўртасида муаммо келтириб чиқаради. Шунинг учун ҳам Ғарб ушбу масалани тезроқ ҳал қилишга интилмоқда. Албатта, бу нарсадан Туркия “кўзир” сифатида фойдаланади. Туркия ва Германия лидерларининг учрашуви юқоридаги масалалар билан бевосита боғлиқ эди.
– Туркия Ғарбни олдига қандай талабларни қўйган?
– Туркиянинг талаблари кўп. Масалан, Швециянинг ўзига қўйилган талаблардан бири – Курд ишчи партияси (ПКК)нинг етакчиларини Швециядан чиқариб юбориш ва молиялаштиришни тўхтатиш. Чунки Ғарб бу партияни молиявий дастаклайди. Бундан ташқари, Туркия замонавий ҳарбий техника сотиш масаласида АҚШ, Германия ва Швецияга талаб қўйган. Туркия НАТО аъзоси бўлса-да, Ғарб унга қурол-яроғ сотишни тўхтатиб қўйган.
– Адашмасам, Германия Туркиянинг бу масаладаги сўровини жавобсиз қолдирди.
– Германия Eurofighter Typhoon деб номланган қирувчи самолёт ишлаб чиқаради. Туркия шу самолётни олиш учун бир неча йиллардан бери ҳаракат қилади. Бироқ Германия бу масалани пайсалга солмоқда. Ҳозир Туркия учун ҳаво хавфсизлигини таъминлаш ўта муҳим.
Агар эсласангиз, Туркия F-16 қирувчи самолётларини сотиб олиш масаласида ҳам Қўшма Штатлар билан келиша олмаган эди. Туркия F-35 самолётини ишлаб чиқариш бўйича 1 миллиард долларлик лойиҳада қатнашиб, инвестиция киритганди. Аммо АҚШ Конгресси Туркияга қирувчи самолётларни сотишни тақиқлаб қўйди. Ҳокимиятга Жо Байден келгач, бу масала бир оз юмшади. Байден маъмурияти Туркияга F-35 самолётининг ўрнига, F-16 самолётларини сотишга рози бўлди. Бироқ АҚШ ҳали ҳам буни ортга суриб келмоқда. Туркия ва АҚШ биригина F-16 масаласида эмас, балки Patriot масаласида ҳам келиша олмаган. АҚШ ўзининг Patriot тизимини Туркияга сотмагач, Туркия Россиядан С-400 ҳаво хавфсизлик системасини сотиб олганди.
Туркиянинг атрофи жуда нотинч. Хусусан, Сурия, Россия-Украина, Қорабоғ ва Яқин Шарқ минтақасида кечаётган нотинчликлар Туркияни ўз хавфсизлигини ўйлашга мажбур қилади. Бунинг учун Туркияга замонавий қурол-яроғ керак. Германия бўлса ҳали Туркияга аниқ жавоб айтмади.
Эрдўғон “агар Германия қирувчи самолётларини сотмаса, биз бошқаларга мурожаат қилишга мажбур бўламиз”, – дея таъкидлади.
Агар Ғарб Туркия сўраган қуролларни бермаса, Туркия альтернатив йўлларни излашга мажбур бўлади. Туркия Россиянинг Су-27 қирувчи самолётларини сотиб олиши мумкин. Бу Европа ва НАТО учун манзур бўлмаслиги аниқ. Шу сабабдан ҳам АҚШ ва Европа Туркияга қатъий йўқ деган жавобни бермаяпти. Агар Ғарбдан шундай жавоб берилса, Туркия ўзига керак бўлган қуролларни Россия ёки Хитойдан олади. Хитой ва Россиянинг қуроллари эса НАТО стандартларига мос келмайди. Масалан, Туркия Россиянинг С-400 комплексини ишга туширса, комплекс минтақадаги НАТО базалари ҳақидаги маълумотларни олиб, Россияга жўнатиб юбориши мумкин. Табиийки, бу нарса НАТО учун жуда катта хавф. Шунингдек, Туркияда НАТОнинг учинчи энг катта авиабазаси (Инcирлик) жойлашган.
– Шольц ва Эрдўғон ёпиқ эшиклар ортида нималарни муҳокама қилган бўлиши мумкин?
– Менимча, икки лидер ёпиқ эшиклар ортида биринчи галда Яқин Шарқ масаласини муҳокама қилган. Олаф Шольц Туркия президентини босиқликка чақирган бўлиши мумкин. Хусусан, айрим оммавий воситалари “ Шольц Эрдўғонни ХАМАС қўлидаги исроиллик асирларни озод қилишда воситачи бўлишга кўндирди” деб ёзди. Бундан ташқари, Украинадаги буғдой масаласи ҳам бор. Албатта, бу масалаларни ҳал қилиш учун Эрдўғон ўз талабларини ҳам қўйган. Масалан, 2016 йил Туркияда ҳарбий тўнтариш содир этган FETO ҳаракатининг вакиллари Германияда фаолият юритади. Ҳатто, уларнинг Германияда мактаблари ҳам бор. Туркия бир неча маротаба Германиядан шу мактабларни ёпишни сўраган. Бироқ Германия мактабларни ёпмаган эди. Олаф Шольц ва Эрдўғон мана шу масалаларни муҳокама қилган бўлиши мумкин.
– Германия учун Туркия нима учун муҳим?
– Германия учун Туркия жуда муҳим давлат ҳисобланади. Тарихий жиҳатдан ҳам олиб қаралса, Германия ва Туркия муносабатлари анча яхши бўлган. 1877–1878 йилдаги Россия ва Туркия ўртасидаги Қрим можаросини ҳал қилишда Германия воситачилик қилган. Ҳатто Отто фон Бисмарк можарони Туркия фойдасига ҳал бўлишида катта рол ўйнаган. Бундан ташқари, Германия ва Туркия Биринчи жаҳон урушида иттифоқчи бўлган.
Ҳозирда Германияда 4 миллионга яқин туркиялик ишчилар бор. Бундан ташқари, икки мамлакат фуқаролигини қабул қилган инсонлар ҳам кўп. Албатта, булар Германияда бўладиган сайловларга таъсир кўрсата олади.
Германия ва Туркия ўртасида яна бир асосий масала – бу иқтисод. 2022 йилда икки давлат ўртасидаги ўзаро савдо ҳажми 45 миллиард доллардан ошган. Бу жуда катта рақам! Масалан, Туркиянинг ташқи савдосида Германия биринчи ўринда туради. Ҳар йили Туркия 20 миллиард долларга яқин маҳсулотларини Германияга экспорт қилади. Шунингдек, Туркиянинг Европа Иттифоқига аъзо бўлиш ҳаракатлари ҳали тўхтагани йўқ. Ҳозир Туркия ва Европа Иттифоқи ўзаро божхона иттифоқига киришган. Бир сўз билан айтганда, Туркия кўп масалаларда Европа билан интеграцияга киришган.
– Эрдўғон ва Шольц иштирокида кечган пресс-конференцияда икки лидер Яқин Шарқда кечаётган Фаластин-Исроил уруши ҳақида баёнотлар берди. Улар айтган сўзлар бир-бирига қарама-қарши бўлди. Буни қандай изоҳлаш мумкин?
– Бу кутилган ҳолат эди. Германия Туркия президентини жуда катта босим билан қабул қилди. Чунки Эрдўғон кескин баёнот бериши мумкин эди. Шунинг учун канцлер Олаф Шольц ва Германия президенти Франк-Валтер Штайнмаер Ражаб Тоййиб Эрдўғон билан эҳтиёткорлик билан мулоқот олиб борди. Лекин пресс-конференция вақтида Олаф Шольц ва Эрдўғон берган баёнотлар бир-бирига қарама-қарши бўлди. Бу табиий ҳолат эди. Туркия президенти яна ҳам қалтис гапларни айтмади.
– Туркия президенти Исроил-Фаластин уруши борасида қалтис баёнотлар беряпти. Лекин Туркия ҳали Исроилга таъсир кўрсатиш учун амалий ҳаракатларни қўлламади. Туркияда Исроилга таъсир кўрсатувчи “ричаг”лар борми?
– Туркияда Исроилга таъсир кўрсатувчи “ричаг”лар бор. Масалан, Туркиядаги НАТОнинг авиабазаси бутун Яқин Шарқдаги хавфсизликни таъминлайди. АҚШнинг Исроил хавфсизлиги таъминлаш учун юборган ҳарбий кемалари айнан Ижирликдаги ҳарбий базадан ёқилғи олади. Бундан ташқари, Туркиянинг Малатя шаҳрида НАТОнинг радиолокацион тизими ўрнатилган. Бу нарса бевосита Исроилни хавфсизлигини таъминлайди.
Ражаб Тоййиб Эрдўғоннинг Фаластин борасида айтаётган сўзлари минтақадаги муаммони кучайтириб юбориши мумкин. Шу сабабдан ҳам Ғарб давлатлари Туркияни босиқликка чақирмоқда. Чунки бу можарони кескинлашиши ҳеч кимга фойда келтирмайди. Тўғрисини айтганда, Ғазодаги вазият Туркиянинг урушга кириши учун сабаб бўла олмайди. Эрдўғон нима учун Германияга борди? Ҳозир Туркияда иқтисодий ҳолат оғир, инфляция юқори. Туркия буни фақатгина Европа инвестицияси орқали қоплай олиши мумкин. Чунки Туркияга бошқа ёрдам берадиган давлат йўқ. Шу сабабдан Туркия президенти Германияга борди.
Туркия ўзининг географик жойлашувидан ўта моҳирлик билан фойдаланади. Ҳозир Европа мамлакатлари ичида ҳеч ким Россия президенти Владимир Путин билан гаплаша олмайди. Эрдўғон Европа ва Россия ўртасида воситачи ролини ўйнамоқда. Олаф Шольц ва Эрдўғон учрашуви ҳам мана шу муаммоларнинг ечимини топишга қаратилган.
Сардор Али суҳбатлашди
Изоҳ (0)