Aлифбодаги муаммоли тўртта ҳарф ихчамлашиши кун тартибига қайтгач, яна баҳс-мунозаралар авж олди. Тушунган-тушунмаган, билган-билмаган баҳслашишга, ўз қарашини илгари суришга, айримлар эса бошқаларни айблаб, ҳатто сўкиш, ҳақоратлашга тушди. Гарчи бу мавзу беш-олти йилдан бери муҳокама қилинган, тушунтиришлар берилган бўлса-да, худди ўша нуқталарга яна қайтиб, яна тушунтириш сўраш ҳолатлари ҳам учраяпти. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун интернетда илгари сурилаётган баъзи фикр ва қарашларга муносабат билдириб ўтди.
1-қараш: ўзгаришлар керак эмас. Бу фикр эгалари кўпинча тўртта ҳарф ўзгариши катта харажат бўлишини айтади. Бир фуқаро сифатида бюджетга ортиқча чиқимни мен ҳам ёқламайман. Бироқ керакли ўринда чиқим барибир қилиниши зарур. Харажатлар минималлаштирилиши, ҳужжатлар, йўл белгилари ва бошқалар вақти-соати етганда ўзгартирилиши айтилди. Энди бунга бошқа бир қараш вакиллари қарши чиқди. “Нима, энди уч хил алифбо амалда бўладими?” Бирданига ўзгартиришни истамасак, ҳа, шундай бўлади.
Қўшҳарфлар туғдираётган муаммоларни озроқ ўрганиш, мавзунинг ичига кириб бориш учун шу ҳарфларни тўғри ёзишга мажбур бўладиган ноширлар, журналистлар ёки давлат хизматчилари, ўзбек тили билан боғлиқ лойиҳаларни бажарадиган дастурчилар, ўзбекча контентни рақамлаштираётган мутахассислар, қўшҳарфлар сабаб вақти ва асабини сарфлаётган оддий фойдаланувчилар билан суҳбатлашиш, уларнинг фикрларини тинглаб кўриш керак. Агар шу муаммоларни ҳозирги имлони ўзгартирмай ҳал қилиш йўли топилса, беқиёс натижага эришган бўламиз. Афсуски, шу пайтгача бунинг иложи топилмади.
Эътиборли томони, бу ҳарфлар менга муаммо туғдирмайди дейдиганларнинг аксарияти o‘ ва g‘ ҳарфларини хато ёзади.
2-қараш: ўзгаришлар ҳаммани саводсиз қилади. Тўртта ҳарф ихчамлашаётгани, шаклан ўзгараётгани рост. Лекин у ҳозирги версиядан буткул узоқлашиб кетаётгани йўқ.
O‘ ва g‘ ҳарфлари ўзгаришига кўпчилик рози. Õ ва ğ қайтага ёзма ҳарфларга мос тушяпти. Амалдаги вариант ёзмасидан фарқ қилади. Бу енгиллик. Савод яхшиланишига хизмат қилса қиладики, нуқсон етказмайди.
Ş ва C белгилари эса Sh ва Ch таркибида бор. Ch учун Ç ҳам яхши вариант. Лекин ўтган гал шундай таклиф берилганда “Бу белги қаердан пайдо бўлди?”, “Нега C йўғ-у, Ç бор?” каби эътирозлар билдирилди. Аслида, алифбода Ç бўлиши учун C ҳам бўлиши шарт эмас. Иккиси алоҳида белги.
Баъзилар ўқувчиларда савод масаласи ўзи шундоқ ҳам яхши эмаслиги, ўзгариш уларни янада саводсиз қилишини айтяпти. Демак, эътиборни саводга қаратиш керак. Болаларнинг оғзаки ва ёзма саводхонлигини ошириш бўйича ишлаш, қўлланаётган методикани ўзгартириш зарур. Акс ҳолда, уларнинг савод даражаси амалдаги имлода ҳам, ўзгаришли имлода ҳам пастлигича қолаверади.
3-қараш: ўзгаришларга мантиқий асос кўрмаяпман. Ўзгаришлар нима учун зарурлиги, қайси ҳолатларда муаммолар борлиги ҳақида кўп ва хўб ёзилган. Интернетга алифбо ислоҳи, алифбо ислоҳоти, алифбодаги ўзгаришлар каби калит сўзлар билан қидирув берилса, бир дунё материал чиқади. Ўшалар билан танишиш керак. Агар ўша муаммоларни амалдаги алифбони ўзгартирмасдан еча олсангиз, марҳамат, айтинг, ёзинг, кўрсатиб беринг. Кўпчиликка манфаатли бўлади.
Тилни рақамлаштириш, интернетнинг ўзбек сегментини ривожлантириш ҳақида кўп гапирилади. Ҳақиқатан, тил ривожланиши бугун интернет билан бевосита боғлиқ, интернетдаги ахборот кўлами ва сифати тил тараққиётига, унинг оммалашишига катта таъсир кўрсатади. Бироқ ҳозирги қўшҳарфлар, айниқса, o‘ ва g‘ бунга жиддий тўсиқ бўлади. Масалан, биз матнда ўзбеклар ва ўзбеклар сўзи ўртасида фарқ кўрмаймиз. Лекин компьютер фарқлайди. Ўзбекча Википедияда шунақа фарқли белгилар қатнашган сўзлар учун алоҳида саҳифалар яратиб чиқилар экан. Энди бундай белгилар қатнашган сўзларнинг кўламини, уларда қўлланадиган белгилар хилмахиллигию, улар учун яратиладиган йўналтирувчи саҳифалар сонини ҳисоблаб кўринг. Бу – электронлаштиришдаги биттагина муаммо холос.
4-қараш: инглизларда ундай, немисларда бундай. Инглиз, немис ёки француз тилларида бир товуш икки ёки ундан ортиқ ҳарф билан ифодаланиши, бу уларга қийинчилик туғдирмаслиги, уларнинг тараққиётига халал бермагани ҳақида ёзганлар бўлди. Барака топгурлар, улар бошқа тил, сўзлари, луғат бойлиги, гап тузилиши, табиати умуман бошқа. Нега биз ҳам инглиз ёки немис тилидаги каби ёзишимиз керак? Қулайлик бор жойда ноқулайлик танланмайди. Сиз айтган мантиққа кўра, х ни kh, f ни ph, o‘ ни оu тарзида ҳам ёзиш керакдир унда?
Бир товушга бир ҳарф принципи доим ҳам ўзини оқламаслигини олға сурувчиларга савол: бир товушга икки ҳарф принципи ўзини оқлайдими? Нега икки ҳарфда ёзиш керак? Инглизчада шундайлиги учунми? Инглиз тилидан узилиб қоламизми? Нега ш ва ch ҳарфлари битта ҳарф билан ифодаланган алифбодан фойдаланувчи халқлар инглиз тилидан узилиб қолмаган унда? Ё бу фақат ўзбек тили учун истисноми?
Паспортнинг инглизча қисмида ёки домен номида Ş ёки Ç ни ифодалай олмаслик ҳам жуда заиф аргумент. Ўзбекчадаги G‘, O‘ ҳарфларини ҳам ифодалай олмаймиз-ку. Ҳозирги имлода ҳам, ўзгаришлардан кейин ҳам ифодалай олмаймиз. Мен бир ўзбек сифатида инглизча имлода Ўткир, Гўзал, Улуғбек, Ғайрат каби исмлар ўзбекчадагидек ифодаланмаслигидан хижолат тортмайман. Аксинча, буни инглиз тилининг табиатидан, унинг ўзбекчага хос товушларни ифодалашга имконсизлигидан деб биламан.
Инглизча ҳарфларга қўшимча ҳарф қўшган ҳар қандай халқ – у испан, португал, немис, француз, чех, турк, озар, туркман – ким бўлишидан қатъи назар, домен номларида транскрипсия ёки транслитерациядан фойдаланишга мажбур. Озар, туркман, турк, чех, испан, португал алифболарига назар ташладим. Улар ҳам ўз тилига хос белгиларни паспортнинг инглизча қисмида ёки домен номида тўлақонли ифодалай олмайди:
Озар имлосида – Ğğ, Öö, Üü, Çç, Əə, Şş.
Туркман имлосида – Ää, Žž, Ňň, Öö, Üü, Şş, Çç, Ýý.
Турк имлосида – Ğğ, Öö, Üü, Şş, Çç.
Чех имлосида – Áá, Čč, Ďď, Éé, Ěě, Óó, Řř, Šš, Ťť, Úú, Ůů, Ýý, Žž.
Испан имлосида – Ññ.
Португал имлосида – Áá, Ââ, Ãã, Àà, Çç, Éé, Êê, Íí, Óó, Ôô, Õõ, Úú.
Домен номларида g‘ ни g, o‘ ни о деб берганимиз каби ş ни sh, ç ни ch шаклида бераверамиз. Осмон узилиб ерга тушмайди. Агар ch учун c варианти танланса, домен номларидаги саволли жиҳат ҳам биттага камаяди.
5-қараш: sh ва ch муаммо туғдирмайди. Муаммо туғдиради, лекин уни кўришни исташ ҳам керак-да. Кўзни юмсак, муаммо йўқ бўлиб қолмайди-ку.
Икки ҳарфни ёзиш бир ҳарфни ёзишдан қийинроқлиги, унга кўпроқ вақт кетишини тушунмаётганларга қандай тушунтиришни, тўғриси, билмайман.
Инглиз тилида алоҳида sh, ch ҳарфлари йўқ. Улар диграф. Ўзбек тили алифбосида эса алоҳида ҳарф сифатида қабул қилинган. Компьютерга сўзларни алифбо тартибида териш буйруғини бериб кўринг sh ни с, ch ни эса c деб ҳисоблайди ва шунга кўра иш бажаради. Натижа амалдаги алифбо тартибимизга зид чиқади.
Sh ва ch ни бир ҳарфда ифодаласак, 15–20 йил ёки 50 йилдан кейин авлодлар уни яна ҳозирги ҳолатга қайтариши мумкин деб ҳисоблайдиганлар ҳам бор. Нега бошқалар 15–20 йил ёки 50 йилдан бери бу қўшҳарфлар ўрнига битта ҳарфни ишлатяпти, нега инглизча вариантга ўтиб кетмаяпти? Нега биз қайтамиз?
Балки, инглизча фикрлайдиганларга ўзбекчани ҳам инглизча ўзанга солиш маъқулроқ кўринар. Лекин ўзбекча фикрлайдиганлар ўзбек тилига ҳам, унинг имлосига ҳам ўзбек тили табиатига кўра ёндашади.
6-қараш: ўзгарган ҳарфларни клавиатурада ёзиш янада қийинлашади-ку. Йўқ, мутлақо ундай эмас. Аксинча, осонлашади.
Клавиатура учун терилма ясаб олиш муаммо эмас. Масалан, ҳозирги алифбо учун ҳам мосланган терилма бор. Windows ва Apple’га кейинги янгиланишлар пайти ўзбек лотин клавиатурасини ўзгартириб қўйиш ҳақида расмий сўров юбориш мумкин. Янги терилма яратилгач, белгиларни чиқариш билан боғлиқ муаммолар тугайди.
Компьютер клавиатурангизга бир қаранг. Унда кирилдаги o‘, q, g‘, h ҳарфлари йўқ. Улар щ, ы, –, = белгилари ўрнига жойлаштирилган. Лотинда ҳам шундай бўлади.
Ş ва Ç ҳарфларини стандарт лотинча ҳарфларга халал бермайдиган тарзда жойлаштириш мумкин. Шунда инглизча сўзни ёзиш учун терилмани ўзгартиришга ҳожат қолмайди. Агар Ç ўрнига C қабул қилинса, ҳарф жойлаш масаласи янада осонлашади.
7-қараш: бошқалар коинотни кезиб юрганда... Масаланинг моҳиятини тушунса-тушунмаса, шу каби истеҳзо қиладиганлар ҳам бор. Хўп, алифбо учун жон куйдираётганлар хато йўлда экан, улар Ойга ёки Марсга учмаяпти экан, шундай салоҳият ва ақл билан сиз учсангиз бўлмайдими? Бунга ҳарф ўзгариши халал беряптими? Нега амалдаги имло билан коинотни кеза олмадик? Ёки ривожланган мамлакатларда самони забт этиш билан тил соҳаси мутахассислари шуғулланадими?
Мавзуга алоқаси бўлмаган, бошқаларни мавзудан чалғитадиган гапларни гапиришдан фойда йўқ. Кимнингдир сигири туғмагани, экология ёмонлашгани ёки бугун ёмғир ёғмаганига алифбодаги ўзгаришлар сабаб эмас.
8-қараш: тўртта ҳарф ўзгариши ислоҳот эмас. Майли ислоҳот деб атамайлик, ўзгариш бўлақолсин. Aлифбо ислоҳи масаласида ҳаммада ҳар хил таклиф, қараш, мулоҳаза бор. Масалан, ўзим ҳам h ва х ҳарфлари бирлашиши, тутуқ белгисидан воз кечиш таклифини берганман. Буни қўллаб-қувватлайдиганлар ҳам, қарши чиқадиганлар ҳам етарлича эди. Лекин муроса ҳам керак. Гап ҳозирги алифбо хусусиятларидан имкон қадар узоқлашмаслик, фақат муаммоли ҳарфларни ўзгартириш ҳақида кетаётган экан, майли, шугина ўзгариш билан чекланайлик. Шу ўзгаришлар ҳам алифбомизни анчагина қулайлаштиради. Нашр ишларида, интернет ресурсларини яратиш ва ўзбек тилини рақамлаштиришда катта енгилликлар яратади. Мақсад тилимиз ривожи-ку.
Бошқа хил қарашлар, таклифлар ҳам бор. Лекин асосийлари юқоридагилар. Шу боис уларга муносабатни шу ерда тўхтатаман. Ñ ҳарфи бу галги таклифда бўлмагани учун у ҳақда гапириш ҳам ортиқча, менимча.
Қийинчиликлар бўлмайдими? Қийинчилик бўлиши табиий. Аммо у тез орада ўтади. Тўртта белгига кўз ўрганиб, қўл ёзишга мослашиб кетгунча бир оз вақт керак, албатта.
Харажатлар бўлиши аниқ. Уни минималлаштириш масаласи бўйича ҳам таклифлар айтилди. Бироқ янада аниқроқ хулосага келиш учун молиячи ва иқтисодчилар ҳисоб-китоб қилиб бергани маъқул.
Лотинча алифбога тўлиқ ўтиб кетиш, қулай алифбодан фойдаланиш, харажатлар бўлмаслиги, саводхонлик ошиши, ўзбеклар Ойга қадам қўйиши кабиларни кўп қатори мен ҳам истайман. Аммо истакнинг ўзи мавжуд муаммоларни ечиш учун етарли эмас.
Баъзилар фикрича, қўшҳарфларни ўзгариш тарафдорлари бундан жуда катта пул ишлайди. Бу фикрга қандай келишгани, бунга нима асос бўлгани менга қоронғи. Мен ҳам ўзгариш тарафдориман, лекин бу ўзгаришлардан ярим тийин ҳам даромад олмайман. Aлифбо қулайлашса, кўп қатори фойдаланишим, манфаат олишим мумкин холос. Бошқалар ҳам шундай, менимча.
Бир қарорга келиш зарур. Тил, алифбо масаласи – ҳассос мавзу. Бу мавзуга ҳар ким ўзини бевосита алоқадор ҳис этади, шу боис ватанпарварлик, халқпарварлик ҳисси жўш уради, кўпчиликка фойда бўлсин, халқ зарар кўрмасин, келажак авлод қийналмасин дейди. Бу табиий ва шундай бўлиши ҳам керак. Бироқ мавзуни биладиган, унинг ичига кирган, муаммоларга тўқнаш келадиганларнинг сўзларига ҳам қулоқ тутиш зарур. Баҳслашаман, ўзимникини маъқуллайман дейилса, тортишувлар тугамайди.
Қорақалпоқ қардошларимиз ҳам худди биз каби 1993 йилги алифбони 1995 йили ўзгартирган, яхлит ҳарфлар ўрнига қўшҳарфлар киритган экан. 2009 йили алифбога яна ўзгартириш киритишган ва бунда 6 та ҳарфда ўзгариш бўлган. 2016 йили алифбо яна бир бор ислоҳ қилинган ва бунда 6 та ҳарф ихчамлаштирилган. Балки, уларнинг тажрибасини ўрганиш керакдир?
Умид энг охири ўлади деган гап бор. Ҳозирча умидим сўнгани йўқ. Тўрттагина ҳарфни ортиқча ҳиссиёт, ҳақорат ва айбловларсиз, тилимиз ривожига хизмат қиладиган шаклда ўзгартира оламиз деган орзудаман.
Изоҳ (0)