Марказий Осиёга сармоя киритиш ижобий натижа берадими?

АҚШдан ўнлаб вақт зоналари; Лондон ёки Токиодан тахминан 5000 километр; Россия, Эрон, Афғонистон ва Хитой билан қўшни Марказий Осиё кўпчилик учун бизнес қилишда энг чекка жойлардан биридек туюлиши мумкин.

СССР харобаларидан чиққанидан кейин ўттиз йил ўтиб, минтақадаги баъзи давлатлар ўзларини глобал технологик харитада танитишга интилмоқда ва улар гувоҳи бўлаётган ўзгаришлар уларни тўғри йўлга йўналтириши мумкин.

Марказий Осиёда билиш керак бўлган рақамлар

Манбалар: Жаҳон банки (аҳоли сони, ЯИМ, Қирғизистондаги интернет), ДатаРепортал (бошқа мамлакатлардаги интернет)

Бир қарашда, технология минтақада катта рол ўйнамайди. Хом ашё ҳар бир давлат даромадининг катта қисмини (Қозоғистон ва Туркманистонда нефть ва газ, Қирғизистонда олтин) ташкил этса-да, маҳаллий технология саноати ҳали ҳам бошланғич босқичда. Жорий йилда IT хизматлари экспорти ҳажми юз миллион АҚШ долларини ташкил этади. Халқаро молия корпорациясининг (IFC) 2022 йилдаги ҳисоб-китобларига кўра, венчур инвестициялар жорий йилда атиги 100 миллион долларга етган айни вақтда, бутун минтақада 5000 дан ортиқ технологик стартаплар йўқ.

Бироқ, сўнгги икки йил давомида бу кўрсаткичлар тез ўсиб бормоқда, шу билан бирга халқаро миқёсда муваффақиятли стартапларнинг биринчи авлоди пайдо бўлмоқда. Ушбу тенденциялар тезкор рақамлаштириш, кенг кўламли IT таълим дастурлари, инфратузилма ва капитал таъминотидаги ютуқлар билан таъминланган.

2022 йил бошида Россия Украинага бостириб кирганидан бери россиялик мутахассисларнинг Марказий Осиёга бирданига келиши маҳаллий технология саноатини кучайтирди. Лойиҳадан қочиб, ўз ҳаётларини сақлаб қолиш орқали ўн минглаб дастурчилар Марказий Осиёда ўзларини намойиш қилди, маҳаллий компанияларга юқори талабга эга бўлган кўникмалар ва тажрибаларни олиб келди ва баъзан ўзлариникини яратди.

Қозоғистон: Рақамли технологияларнинг дашт узра юксалиши

Бу мамлакатда банкнотлардан эҳтиёт бўлинг: такси ҳайдовчилари уларни қабул қилишни истамайди ва қайтим бериши даргумон. Ҳамма жойда кенг тарқалган Каспи мобил иловаси, шунингдек, банк карталари билан рақамли тўловлар Қозоғистоннинг йирик шаҳарларида Ғарб шаҳарларига қараганда кенгроқ тарқалди.

2021 йилда 15 ва ундан катта ёшдаги аҳолининг 78 фоизи рақамли тўловларни амалга оширди, бу 2017 йилдагидан 54 фоизга кўп. Мамлакатдаги рақамли тўловлар ҳажми 2017 йилдаги 5 миллиард доллардан 2022 йилда 158 миллиард долларгача ошган. (РISE Research ва Қозоғистон Миллий банки маълумотларига кўра).

Остона (мамлакат пойтахти) ва Олмаота (2 миллиондан ортиқ аҳолига эга Марказий Осиёнинг иккинчи йирик шаҳри) тез етказиб бериладиган курерлар ва электроскутер ҳайдовчилари билан гавжум. Ҳар бир киши арзон 4G тариф режаларидан фойдаланиши мумкин бўлса-да, автотураргоҳлар ҳайдовчиларга контактсиз кириш, чиқиш ва ҳисоб-китобларни амалга оширувчи илғор технологияларни тақдим этади.

Рақамлаштириш бўйича минтақадаги энг илғор давлат бўлган Қозоғистон стартап ва венчур фаолиятида ҳам олдинда. Биринчи ташаббуслар 20 йил аввал, 2003 йилда Миллий инновациялар жамғармасининг ишга туширилиши ва 2004 йилда инвестиция ва венчур фондлари тўғрисидаги қонуннинг қабул қилиниши билан бошланган. Бироқ, ҳукумат 2018 йилда Астана Хаб ва Остона халқаро молия марказларини ташкил этганда, технологик инновация дастурлари бошланди.

Охирги компания шакллантириш ва инвестиция фаолиятини осонлаштириш учун халқаро ҳуқуқий базани тақдим этади. Биринчиси минтақадаги энг йирик технология маркази бўлиб, талабалар, тадбиркорлар ва компанияларни турли дастурлар орқали қўллаб-қувватлайди. 2022 йил охирига келиб, Астана Хаб 1007 та резидент компаниялари, жумладан, 216 таси хорижда бўлган, улар йил давомида 504 миллион доллар даромад келтирган (2020 йилга нисбатан 300 фоизга кўп) ва 132 миллион доллар (2020 йилга нисбатан 150 фоизга кўп) жалб қилган.

Аstana Xab Airbus, Apple, Binance, EPAM, Ethereum Foundation, Google, Меtа, Plug аnd Play, Tencent ва бошқа глобал технология етакчилари билан ҳамкорлик қилади. Драпер университети билан “Туркий мамлакатларининг IT ҳамжамиятлари ва Калифорния ўртасида кўприк яратиш” учун ҳамкорлик йўлга қўйилган. Натижада Астана Хабнинг 20 та энг яхши стартапи шу йилнинг май ойида Кремний водийсига йўл олиши кутилган эди.

Ёш экотизимда, шунингдек, Олмаота шаҳридаги Jac Ventures (Стэнфорд университетида StartХ билан ҳамкорликда ) ва Қарағандадаги Террикон водийси инкубация дастурлари каби хусусий ташаббуслар мавжуд. Мамлакат шимолидаги ушбу саноат шаҳри турли университетлар, тренинглар, инкубаторлар ва акселерация дастурларига эга технологик марказга айланмоқда.

Ўтган йилдан бери Қозоғистонга руслар ва беларусларнинг келиши маҳаллий технологияга кучли туртки берди. Маҳаллий компаниялар нафақат юқори малакали дастурчилар, дизайнерлар, маркетологлар ва таҳлилчиларни йўллаш имконига эга бўлди, балки баъзи юқори даражадаги технология компаниялари ўз ходимлари ва офисларининг бир қисмини Олмаота ва Остона шаҳарларига кўчирди. Бунга EPAM, inDrive, Playrix, Tinkoff ва Yandex мисол бўла олади.

Инвестицион фаолият

Мамлакат миқёсида, Марказий Осиёдаги етакчи, хусусий венчур фонди бўлган “Моst Ventures” 2018-2022 йиллар давомида 175 та маҳаллий стартап инвестиция битимларини аниқлади, уларнинг умумий қиймати қарийб 87 миллион. Ўтган йилнинг ўзида 35 миллионлик 43 та битим имзоланди. Кўпчилик бошланғич битимларнинг 40 фоизи радар остида содир бўлишига ишонади. Шундай қилиб, 2022 йилда ҳақиқий бозор ҳажми 60 миллион долларни ташкил қилиши мумкин. Бунга Қозоғистон стартаплари томонидан хорижда тузилган битимлар кирмайди.

Ўртача ички битим ҳажми кам, лекин тез ўсиб бормоқда. 2022 йилда бу 822 000 долларни ташкил этган, бу ўтган йиллардаги ўртача кўрсаткичдан икки баравар кўп.

Ҳисоботга кўра, “муваффақиятли қўшилиш ва сотиб олиш (М&А) келишувлари ҳамда корпоратив инвесторлар сонининг ўсиб бораётгани туфайли” маҳаллий бозор анча етилмоқда.

Манба: ҳисобот / 2023 йил

Қозоғистондаги стартап сармояларининг ярмидан кўпи финтеч ва электрон тижорат компанияларига йўналтирилади. Ушбу соҳалардаги икки маҳаллий етакчи Каспи Банк ва Chosolife тарихан хорижий инвестицияларни қабул қилган.

Москвада жойлашган АҚШ томонидан бошқариладиган Баринг Восток жамғармаси 2007 йилда Каспи компаниясига дастлабки 100 миллион доллар сармоя киритиб, компанияни 2020 йилда Лондонда IPO’га қўйди.

Нидерландиялик бизнес инвестор Бас Годска 2011 йилда компаниянинг молиялаштириш босқичидан бери Chosolife’га жами 120 минг доллар сармоя киритди.

Сўнгги пайтларда Қозоғистондаги энг фаол хорижий инвестор Сингапурнинг Tesla Cаpital компанияси бўлиб, у тўртта маҳаллий стартапда улушга эга.

Маҳаллий стартап инвесторлари

MOST маълумотларига кўра, 2018 ва 2022 йиллар оралиғида умумий маҳаллий молиялаштиришнинг 45 фоизи якка тартибдаги инвесторлар; 16 фоизи инкубаторлар ва акселераторлар; атиги 8 фоиз фондалар ҳисобидан амалга оширилган.

Мурат Абдраҳмонов, Эрик Аубакиров (EА Group) ва Бахт Ниязов (Falconpy) каби 15 га яқин фаол инвесторлар, шунингдек, “саҳна ортида” ишлаётган 200 га яқин инвесторлар бор.

“Марказий Осиёда институционал инвестиция ландшафти илғор стартап экотизимларига қараганда камроқ ривожланган. Бу чекланган венчур капитал фирмалари, ривожланмаган капитал бозорлари, тартибга солиш муаммолари ва бошқа омиллар билан боғлиқ”, — дея тушунтиради Ниёзов.

“Индивидуал инвесторлар тез-тез бу бўшлиқни тўлдириш учун қадам қўяди, дастлабки босқичдаги стартапларга зарур маблағлар ва тажрибаларни тақдим этади. Марказий Осиёдаги кўплаб якка тартибдаги инвесторларнинг ўзлари муваффақиятли тадбиркорлардир. Улар бизнес қуриш бўйича биринчи тажрибага эга ва стартапларга қимматли маълумотлар, маслаҳат ва оператив ёрдам кўрсатиши мумкин”, — дея қўшимча қилди 2000 йилларда Қозоғистон фонд биржасида брокер сифатида бойлик орттирган Ниёзов.

Мамлакатнинг энг йирик хусусий венчур фондларига Моst Ventures (16 портфел компанияси) ва Аctivat.vc (13 портфел компанияси) киради. Ҳукумат томонидан молиялаштириладиган, лекин хусусий бошқариладиган венчурларга Теch Gardens Ventures (41 портфел компанияси) ва 2023 йил бошида 50 миллион доллар (бир портфел компанияси) билан ишга туширилган Тumar VC киради.

Етук, инвестиция қилинадиган маҳаллий стартапларнинг кам сонини ҳисобга олган ҳолда, баъзи қозоғистонлик инвесторлар жаҳон бозорига кўз тикмоқда. Шундай қилиб, ўтган йили Қозоғистон бизнесининг кўзга кўринган арбоби Одил Нургожин Сингапурда ўзининг Big Sky Cаpital номли янги фондини ташкил қилди. Бироқ унинг портфелига иккита қозоғистонлик стартап киради.

2022 йил июнь ойида ташкил этилганидан буён МyVentures аллақачон АҚШ, БАА ва Тайвандан олтита хорижий стартапга сармоя киритган, шу билан бирга унинг портфелида фақат учта қозоқ стартапи мавжуд. Ушбу халқаро битимлар инвесторларнинг 500 Global аккредитацияси натижасидир.

“Ушбу воситачиликсиз, бизнинг экзотик келиб чиқишимиз сабабли халқаро битимларга кириш жуда чекланган бўларди”, — деди МyVentures бош директори Шахбоз Раҳманов.

Қозоғистонда глобал йўналтирилган стартаплар

Қозоғистоннинг халқаро миқёсдаги энг яхши стартаплари қаторига қуйидагилар киради:

• Cеребра, унинг сунъий интеллектга асосланган дастурий таъминоти “тезроқ ва аниқроқ даволаш учун инсультни эрта аниқлаш” имконини беради. 2018 йилда ташкил этилган ушбу стартап маҳаллий инвесторлар ва Сингапурнинг Quest Ventures компаниясидан ҳозиргача жами 1,3 миллион доллар йиғди.
• Рақамли ташқи реклама ва шаҳар маълумотлари бўйича маҳаллий етакчи CitiХ 2016 йилда ташкил этилган. Компания 2023 йил май ойи ҳолатига кўра, ойлик такрорланувчи даромади қарийб 1 миллион долларни ташкил этади ва ўзини 100 миллион долларга баҳолайди. 2021 йилда у маҳаллий Freedom Holding брокерлик компанияси асосчиси Тимур Турловдан 3 миллион доллар жалб қилган. 2022 йилда у хорижий мижозлар билан (Туркия ва БААда) биринчи шартномаларини имзолади ва Саудия Арабистони ва АҚШга кенгайишни режалаштирмоқда.
• 2015 йилда ташкил этилган Clоckster, ходимларни бошқариш ва бизнесни автоматлаштириш учун ечимлар ишлаб чиқади. Маҳаллий ва халқаро инвесторлардан (жумладан, 500 Global, Singapores Quest Ventures ва BigSky Cаpital, Моst Ventures ва маҳаллий инвесторлар) жами 2,1 миллион доллар йиғиб, у яқинда ўз офисини Индонезиянинг Жакарта шаҳрига кўчирди.
• 2021 йилда ишга туширилган Jet электрон скутерларни ижарага бериш хизмати маҳаллий инвесторлардан 3 миллион доллар йиғди. Ҳозирда у Марказий Осиё ва Шарқий Европанинг олтита давлатининг 14 шаҳрига хизмат кўрсатади;
• Parkour — 2020 йилда ташкил этилган ақлли автотураргоҳ технологиялари провайдери. Компания жорий йилда бир неча миллион АҚШ доллари миқдорида даромад олишни кутмоқда, бу минтақада камдан-кам учрайдиган кўрсаткич. Қозоғистоннинг йирик хусусий капитали ва венчур капитали инвестори бўлган EА Ventures Parkour компаниясига АҚШ, Европа ва Осиёдаги кенгайишини қўллаб-қувватлаш учун 5 миллион доллар ажратди.
• SilkPay — мобил банкинг, карталар билан тўловлар, пул ўтказмалари ва валюта айирбошлаш бўйича ихтисослашган молиявий хизматлар компанияси. 2021 ва 2022 йилларда 7,3 миллион доллар йиғган ушбу стартап яқинда ўз офисини Дубайга кўчирди ва Суданда иш бошлади.

Ўзбекистон: саноатни юқори суръатда ривожлантириш

Бир неча йил аввал Ўзбекистонда деярли мавжуд бўлмаган технология соҳаси жадал ривожланмоқда ва Жаҳон банки таъкидлаганидек, “мисли кўрилмаган иқтисодий ва ижтимоий ўзгаришлар”га ҳисса қўшмоқда.

IT-хизматлари экспорти 2017 йилда арзимаган 600 минг долларни ташкил этган бўлса-да, IT Park маълумотларига кўра, ҳозирда мамлакатда ҳар куни сотувлар шу рақамга етади. Ушбу экспортнинг қарийб 80 фоизи АҚШга тўғри келади

Сўнгги икки йил ичида биринчи ёрдамчи муассасалар қурилди. 2019 йилда ҳукумат ташаббуси билан ишга туширилган IT-Park аллақачон Ўзбекистон бўйлаб 205 та IT-марказлари ҳамда университетларда бир неча ўнлаб инкубаторларни ташкил этган. 2023 йил май ҳолатига кўра, IT Park 1200 дан ортиқ резидент компанияларга эга, шу жумладан 185 таси хорижий капитал иштирокида.

Резидентлар махсус солиқ имтиёзлари, офислар ва иш жойлари, IT ва VRО таълим дастурлари, юридик ёрдам ва турли стартапларни қўллаб-қувватлаш дастурларидан фойдаланади. IT Park, шунингдек , 2023 йил март ойида халқаро тезлаштириш дастурини ишга тушириш учун Plug анд Play билан ҳамкорлик қилди.

“Бир миллион ўзбек кодери” дастуридан тортиб , 1 миллион доллар мукофотга эга бўлган президентлик стартап танловигача кўплаб бошқа ташаббуслар бошланди.

Бироқ, ҳукумат томонидан маҳаллий қонунчиликни мослаштириш ва стартап экотизимини ривожлантириш билан шуғулланувчи органларни яхшироқ мувофиқлаштириш учун ҳали кўп иш бор.

Маҳаллий стартап саҳнаси ёрқин, аммо ҳали ҳам кичик. 2022 йилда IFC мамлакатда 1000 га яқин бошланғич стартап ёки лойиҳаларни (юридик шахсга эга ёки юридик шахссиз) аниқлади, инвестициялар ҳажми эса тахминан 20 миллион долларни ташкил этди. Сўнгги тўрт йил ичида фақат 50 та стартап ВC томонидан молиялаштирилди.

Буларнинг барчаси нега ҳозирда маҳаллий майдонда жуда кам фондлар (у ёки бу даражада) фаоллигини тушунтиради.

• Йирик маҳаллий банк билан боғланган Алоқа Ventures 2022 йил июнь ойида сармоя киритишни бошлади. Бир йилдан камроқ вақт ўтгач, у Ўзбекистон ва қўшни Марказий Осиё давлатларидан (жумладан, Тожикистон Zply.ai) 12 та стартапда улушга эга. Энди у минтақадан ташқарида (масалан, Грузия) сармоя киритишни кўриб чиқмоқда ва йилига 2 миллион доллар сармоя киритишни режалаштирмоқда.
• Semurg ВC маҳаллий юқори даромадли шахс Улуғбек Мирзамухамедов ва йирик маҳаллий суғурта компанияси томонидан қўллаб-қувватланган, 2021 йилда ишга туширилган. Ушбу 5 миллион долларлик жамғарма аллақачон маҳаллий финтеч лойиҳаларига 1,5 миллион доллар сарфлаган ва уларни халқаро миқёсда кенгайтиришга ёрдам беришга тайёр.
• UzCard Ventures, маҳаллий электрон тўловлар етакчиси Uzcard’нинг венчур бўлими.
• Давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган маблағлар жамғармаси УзВC, у ҳам бевосита стартапларга сармоя киритади.

Баъзи халқаро фондлар ҳам ўзбек стартапларига маълум сармоя киритган. Буларга Sturgeon Cаpital ва Battery Road Digital Holdings ва бир нечта камроқ фаол фирмалар киради.

Ўзбекистонлик стартап-тадбиркорлар ғоя ёки дастлабки босқичда ҳам BMTTDнинг 5 000 АҚШ доллари миқдоридаги грантини олиш учун ариза топшириши мумкин. Бир нечта бадавлат одамлар ривожланаётган стартап соҳасига эътибор беришни бошлайди. Бироқ, уларнинг шартлари ҳар доим ҳам тадбиркорлар манфаатлари ва профессионал венчур стандартларига мос келмайди. Аммо маҳаллий ўйинчилар саноатнинг келажакдаги ривожланишига ишонч ҳосил қилади.

“Ўзбекистон рақамлаштириш бўйича анча ривожланган. Биз агротехнологик стартаплар ва кучли сунъий интеллект лойиҳалари пайдо бўлиши каби ижобий тенденцияларни кўрмоқдамиз, – дейди “Semurg VK” инвестиция директори Алишер Бозоров. 

Стартап тадбиркорлик ва инвестиция маданияти тез суръатлар билан ўсиб бормоқда.

“Маҳаллий саҳна ҳали етук эмас, лекин одамлар IT-бизнесни ёки стартапни бошлаш имкониятларини англай бошлаган жадаллик бор”, — дейди бир йил аввал Ўзбекистонга кўчиб келган россиялик IT мутахассиси Артем Панферов.

Ўзбекистонда вужудга келган стартапларга мисоллар:

• Sturgeon Cаpital ва Quest Ventures томонидан қўллаб-қувватланган чакана техник ечим провайдери Биллз;
• Панферов томонидан асос солинган, паст кодли мобил илова ишлаб чиқарувчиси EndCode ;
• Иман Инвест, “савдогарлар, харидорлар ва инвесторлар учун тўлиқ ҳалол молиявий ечим” бўлиб, 2022 йилда турли маҳаллий ва хорижий инвесторлардан 1 миллион доллар миқдорида маблағ олган;
• Қўшни бозорларга чиқишни режалаштирган Раҳмат мобил иловаси; 
• Ўзбекистонда вужудга келган Таss Vision компанияси офлайн сотувчиларга мижозлар ва ходимларнинг хатти-ҳаракатларини таҳлил қилиш учун “кейинги авлод сунъий интеллект ечимлари”ни тақдим этади. У 700 дан ортиқ жойларда мижозларга хизмат кўрсатишини даъво қилмоқда. Делаверда рўйхатдан ўтган бўлиб, ҳозиргача 370 000 доллар, жумладан 500 Global’дан 100 000 доллар тўплаган ва ҳозирда 1 миллион доллар йиғишни мақсад қилган.

Қирғизистон: IT-аутсорсингдан технологик стартапларгача

Яқин тарихи нотинч, аммо нисбатан демократик бўлган Қирғизистон минтақада IT соҳасини ривожлантирган биринчи давлат бўлди.

“Океанларга чиқиш имконимиз бўлмагани учун интернет бизнинг океанимизга айланди”, — деди 20 йил аввал аутсорсинг компаниясига асос солган маҳаллий IT вакили Азиз Абакиров.

Ушбу кичик мамлакат юзлаб компаниялар ва кўплаб фрилансерлар учун уй ҳисобланади. Солиқ имтиёзларидан фойдаланган ҳолда Қирғизистон IT-хизматларини экспорт қилувчилар уларни асосан АҚШ, Германия, Япония, Корея ва БААга сотади.

2011 йилда ташкил этилган маҳаллий IT-парк 200 дан ортиқ резидентларга эга ва 2000 га яқин киши ишлайди. Ушбу компаниялар 2022 йилда 50 миллион долларлик хизматлар экспорт қилган ва 2023 йилда бу кўрсаткични икки баравар оширишни режалаштирмоқда.

Қирғизистон стартаплари одатда IT-паркдан пайдо бўлади. Тадбиркорлар кенг фикр юритиб, Силикон водийси, Сингапур ва Япония уларнинг орзу қилинган йўналишлари қаторига кириши ҳақида гапиради.

Қирғизистоннинг машҳур стартаплари қаторига қуйидагилар киради:

• “Мусулмон аёллар учун қулай фитнес иловаси”ни ишлаб чиққан FitJab.io;
• GoDee жамоат транспорти хизматларини брон қилиш учун илова. У биринчи марта Ветнамнинг Хошимин шаҳрида ишга туширилди;
• Growave бутун дунё бўйлаб 13 000 дан ортиқ мижозлар ҳақида хабар берувчи кичик ва ўрта Shopify брендлари учун яхлит маркетинг платформаси;
• Коdif.io, қирғиз асосчилари билан кенгайтириладиган CХ автоматлаштириш учун паст кодли платформа. Яқинда Майамида жойлашган йирик халқаро ВC жамғармаси Bling Cаpital бошчилигидаги уруғлик босқичида 3,1 миллион долларни таъминлади; 
• NB Fit мукофотга сазовор бўлган аёллар учун онлайн тренинг иловаси, у глобал бўлиб бормоқда.

Қирғизистонлик жамоа томонидан 2019 йилда яратилган D Billions 2023 йил май ойи ҳолатига кўра, биргина YouTube’да болалар учун мўлжалланган кўнгилочар контенти 31 миллиардга яқин кўрилган. Унинг энг машҳур қўшиғи “Kлап-Kлап Ча-Ча-Ча” YouTube’да 2,5 миллиард марта кўрилган. Яна бир сўнгги видео “Мy name is” бутун дунё бўйлаб фойдаланувчилар томонидан яратилган сон-саноқсиз видеоларни илҳомлантирди, жумладан, 2023 йил май ойи ҳолатига кўра TikTok’да 2,1 миллион марта кўрилди.

Жуда кам технологик инвесторлар маҳаллий даражада ишлайди. Улар орасида Қозоғистоннинг Моst Ventures жамғармаси ва Оға Хоннинг Accelerate Prosperity жамғармаси инвесторлари бор. Яқинда ушбу нотижорат ташкилот АҚШ Халқаро Тараққиёт aгентлиги билан ҳамкорликда 50 000 доллар миқдоридаги акцияларни тезлаштириш дастурини эълон қилди.

Баъзи хорижий технология компаниялари Қирғизистонда жойлашган, жумладан Аlаwаr, EPAM, HH.ru ва Hyphа. 2020 йилда британиялик тадбиркор Луи Француз томонидан асос солинган Hyphа “жамоавий разведка учун” график асосидаги иловани ишлаб чиқиш учун қирғиз жамоасини ёллаган.

Тожикистон: технологик инновациялар сари илк қадамлар

Тожикистон рақамлаштириш, IT-аутсорсинг ва стартап экотизимлари бўйича Марказий Осиёдаги аксарият қўшниларидан орқада. Бироқ мамлакат тўғри йўналишда қадам ташламоқда.

2018 йилдан бошлаб давлат бизнес-инкубатори — ҳозирда мамлакатнинг бешта шаҳрида ташкил этилган — тадбиркорларга, жумладан, технология соҳасида ишлаётганларга кўплаб қўллаб-қувватлаш хизматларини таклиф этади. Маҳаллий стартаплар БМТТД , Германиянинг GIZ , Япония халқаро ҳамкорлик агентлиги, USAID ва Accelerate Prosperity каби халқаро ташкилотлардан ҳам ёрдам олиши мумкин .

Пойтахт Душанбеда давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган технопарк қурилмоқда. БМТТД кўмагида ишлаб чиқилган ушбу лойиҳа Тожикистоннинг IT салоҳиятини ривожлантириш, стартапларни тезлаштириш ва халқаро технология компанияларини мамлакатга жалб қилишдан иборат.

Тожикистонда бир нечта хусусий инвесторлар фаолият юритмоқда. Улардан бири FiftyFive Group кўп қиррали инвестиция ва бошқарув компанияси бўлиб, у мамлакатнинг асосий онлайн сайёҳлик агентлиги Fly.tj ортида турибди ва янги корхоналарни ривожлантиришни мақсад қилган.

Мамлакатда фақат бир нечта инвесторлар бор — улар одатда чекланган тажрибага эга ва ҳали венчур фондлари йўқ. Маҳаллий қонунчилик бундай фаолиятнинг пайдо бўлиши учун ҳали мослаштирилмаган.

Энг яхши тожик стартапларига қуйидагилар киради:

• DocМеd маҳаллий миқёсда ишлайдиган онлайн тиббий қабул платформаси;
• ФифтйФиве Group компаниясининг FlySoft компанияси бутун минтақа бўйлаб авиачипталарни брон қилиш ечимларини сотишни бошлади; 
• Zypl.ai “микромолиялаштиришни ривожлантириш учун машинали ўрганишни қўллайдиган SaaS финтеч стартапини” ишлаб чиқди.

Зйпл.аи — мамлакатнинг стартап ғурури. 2021 йилда Стэнфорд ва Гарвард дипломларига эга бўлган тожикистонлик тадбиркор Азизжон Азими томонидан асос солинган ушбу стартап хорижий инвесторларнинг маблағларини жалб қилган. У Алоқа Ventures (Ўзбекистон), Battery Road Digital Holdings (Ҳиндистон) ва Presto Ventures (Чехия) 2022 йил сентябрь ойида 1,1 миллион долларлик маблағ ажратиш орқали:, 2023 йил бошида маблағ ажратган ТumarVC’ни (Қозоғистон) ўз ичига олади.

Тожикистонда Alif номли финтеч ва электрон тижорат компанияси ҳам жойлашган. 2014 йилда ташкил этилган бўлиб, у Ўзбекистон ва БААга тарқалди ва ҳозирда Яқин Шарқ ва Осиёда янги бозорларни кўзламоқда. 2021 йил сентябрь ойида Alif А серияли раундни якунлаб, 100 миллион доллардан ортиқ баҳода 8 миллион долларлик капитал ва 50 миллион доллар қарзни жалб қилди.

Туркманистон: Бир қанча ихтирочилар

Минтақадаги энг кам очиқ давлат Туркманистон ҳам технологик инновациялар бўйича энг кам ривожланган мамлакатдир.

Бироқ сўнгги бир неча йил ичида бир нечта ташаббуслар пайдо бўлди. 2020 йилда USAID кўмагида ишга туширилган Стартап академияси маҳаллий Фанлар академияси билан биргаликда 70 га яқин ёш компанияларни инкубация қилди, улар орасида технологик стартаплар сони ортиб бормоқда.

Стартап академияси бизнес клубини ҳам ишга туширди. Ҳозирча ҳеч қандай келишувлар тузилмаган, бироқ туркманистонлик инвесторлар ЕТТБ томонидан қўллаб-қувватланган бир қатор семинарлардан баҳраманд бўлиши мумкин.

Маҳаллий қонунчилик ҳали стартап ва венчур фаолият учун мослаштирилмаган бўлса-да, ҳозирча давлат томонидан қўллаб-қувватлаш дастури ишга туширилмаган. Бироқ, ҳукумат ушбу йўналишда қадамлар қўйишни кўриб чиқмоқда, муҳокамалар ҳозирда потенсиал “инновацияларни ривожлантириш агентлиги” атрофида айланмоқда.

Туркманистондаги машҳур стартапларга қуйидагилар киради:

• Аydym мусиқа хизмати;
• Wаbrum халқаро бозори;
• Автомобиль эълонлари платформаси Тmcars .

Баъзи туркман асосчилари хорижда стартаплар юритади. Улар орасида Россияда бошланган, аммо бошқа юрисдикцияга ўтишни режалаштирган Feezoneе иловаси ; ва КinestеХ (бош офиси Дубайда ва жамоаси Туркманистонда) киради. 

“Туркманистонда стартап маданияти деярли йўқ. Стартап тушунчаси жуда янги ва кам танилган, на қонунчилик, на инфратузилма тайёр эмас”, — деди маҳаллий тадбиркор.

Маҳаллий IT-аутсорсинг ҳам бошланғич босқичда — аммо IT таълими сўнгги пайтларда тез ривожланмоқда. Кўпгина университетларда IT факультетлари мавжуд, айни пайтда маҳаллий ва хорижий IT курслари тобора кўпайиб бормоқда.

Марказий Осиё стартаплари глобал саҳнада

Минтақадаги кўплаб стартаплар электрон тижоратдан тортиб, етказиб бериш, молиявий ва тиббиётгача бўлган соҳада фаолият юрица, бошқалари ташқи бозорларга йўналтирилган.

“Мамлакатда қоладиган стартап 1000 баравар даромад келтириши даргумон”, — дейди ўзбекистонлик Стэнфорд ҳуқуқшунослиги бўйича корпоратив ҳуқуқшунос Асрор Арабжанов.

Ушбу глобал миқёсда фикр юритувчи стартапларнинг аксарияти АҚШ бозорига мўлжалланган — бу Россия, Украина, Беларусь ва бошқа собиқ Совет Иттифоқи мамлакатларидаги бир қатор тенгдошларига ҳам тегишли. Уларнинг катта қисми географик ва балки маданий жиҳатдан қулайроқ деб ҳисоблаган Яқин Шарқ ва Осиёни нишонга олади.

Европа бундан узоқроқда. Илгари Марказий Осиёдаги кўплаб стартаплар учун табиий биринчи қадам бўлган Россия Украина билан уруш ва ундан кейинги халқаро санкциялар туфайли ўз жозибасини йўқотди.

Яқинда Марказий Осиёдаги стартапларни қўллаб-қувватлаш учун бир қанча халқаро акселерация дастурлари ишга туширилди. Жумладан, ЕТТБнинг Стар Вентуре (Қозоғистон, минтақанинг бошқа мамлакатларига кенгайтириш режалаштирилган), Plug and Play (Қозоғистон , Ўзбекистон) ва Google for Startups (Қозоғистон).

Марказий Осиёдаги 10 та халқаро йўналтирилган стартап

Баъзи Марказий Осиёлик тадбиркорлар ўз компанияларини хорижда — базан ўзларининг туғилган мамлакатлари билан бўлиқ ҳолда таъсис этган ёки ҳамкорликда ташкил этган. Муваффақиятли лойиҳаларга мисоллар:

• Буюк Британияда жойлашган Bexovох корпоратив маълумотларни таҳлил қилиш учун сунъий интеллект асосидаги платформасини ишлаб чиқиш учун 120 миллион доллардан ортиқ маблағ тўплаган;
• АҚШнинг HR технологик стартапи Selential, у 9,5 миллион долларни қўлга киритди;
• 100 миллион фунт стерлинг (124,35 миллион доллар) йиғиб, бир нечта компанияларни сотиб олган УК финтеч DNА Payments ;
• Коллежлар ва университетлар учун прокторинг хизматларини кўрсатадиган АҚШда жойлашган Honorlock компанияси 40,7 миллион доллар тўплади.

Ушбу таъсисчиларнинг баъзилари маҳаллий диаспоралардан ёрдам олади. Масалан, “Марказий Осиёдан кўплаб тадбиркорлар АҚШ транспорт саноатида, айниқса, узоқ масофаларга тижорий юк ташишда ишлайди. Ўзбекистонликлар бир неча юк машиналаридан тортиб, юзлаб ёки минглаб машиналаргача бўлган барча тоифадаги автопаркларга эга.

Ўзбекистонда асос солинган АҚШ автотранспорт компаниялари ўз ишларини Ўзбекистондаги BPО компанияларига топширади. Улар ҳатто IT-маҳсулотларга, хусусан, транспортни бошқариш тизимларига ва ишчи кучини автоматлаштиришга талабни келтириб чиқаради — бу соҳада стартап фаоллигини рағбатлантиради”, — деди Арабжонов.

Арабжанов АҚШнинг дататруcк компанияси асосчиси бўлиб, у юк ташиш компаниялари учун ишчи кучини автоматлаштириш платформасини ишлаб чиқади.

Марказий Осиёдаги халқаро VKлар

Халқаро инвесторлар Марказий Осиёда Африка, Ҳиндистон ёки Лотин Америкаси каби бошқа ривожланаётган ҳудудларга қараганда анча кам фаол. Сабаблари орасида халқаро миқёсда баркамол стартапларнинг камлиги, инфратузилма ва мослаштирилган қонунчилик базасининг йўқлиги, хусусан, Тожикистон ва Туркманистонда, шунингдек, одатда радар остида қоладиган минтақа ҳақида маълумот ва хабардорликнинг йўқлиги киради.

Қуйида Марказий Осиёга сармоя киритаётган машҳур халқаро фирмалар келтирилади:

• Баринг Восток яқин вақтгача Москвада жойлашган АҚШ томонидан бошқариладиган йирик хусусий капитал венчур фонди. Юқорида кўриниб турибдики, ушбу фонд Қозоғистоннинг Каспи Банкини ўзининг дастлабки кунларида — Лондондаги IPO’дан тахминан 13 йил олдин қўллаб-қувватлаган. Baring Vostok Koleso.kz (2014 йилда 15 миллион доллар), Krysha.kz ва Маrket.kz эълон платформаларига сармоя киритган.
• Battery Road Digital Holdings штаб-квартираси Мумбайда, Ҳиндистонда жойлашган. Жамғарма Зйпл.аи (Тожикистон) ва Иман Инвест (Ўзбекистон) улушларига эга бўлса-да, у хусусий инвестицияларга йўналтирилгани сабабли Марказий Осиёдаги стартапларини қўллаб-қувватлашда давом этмаслиги мумкин, деди саноат инсайдери.
• Big Sky Cаpital , қозоғистонлик ВC Адил Нургожин томонидан Сингапурда ташкил этилган, бу фирма ҳали ҳам Қозоғистонга сармоя киритмоқда ( Clockster , Kwааkа).
• Сингапурда жойлашган Quest Ventures бошқа фонди Биллз.ио (Ўзбекистон), Cеребра, Cлоcкстер ва 1Fit (Қозоғистон) улушларига эга.
• Стургеон Cаpital Буюк Британиянинг 275 миллион долларлик тўғридан тўғри инвестицион ва венчур капитал жамғармаси эътиборини “чегара бозорлари”, жумладан, “300 миллиард долларлик имконият” мавжуд Марказий Осиё, Миср, Бангладеш ва Покистонга қаратган.
• Ушбу жамғарма 2019 йилдан буён Ўзбекистонга бир неча сармоя киритиб, халқаро миқёсдаги электрон тижорат ва финтеч лойиҳаларига эътибор қаратди. 2019 йилдан буён жамғарма Ўзбекистонга бир қанча сармоя киритиб, халқаро электрон тижорат ва молиявий технология лойиҳаларига эътибор қаратди. Айни пайтда улар Ўзбекистон ва Марказий Осиёнинг бошқа давлатларига 50 миллион доллар миқдорида сармоя киритиш мақсадида янги фонд тўпламоқда.
• Tesla Cаpital — Сингапурнинг Clockster, STOgram, Smart Satu, Тоidriver, Uvu (Қозоғистон) ва Iman (Ўзбекистон) акцияларига эга инвестиция фонди.
• ТUZ Ventures — “Марказий Осиё ва Кавказга киришни очмоқчи” бўлган мўғул тадбиркори томонидан қўллаб-қувватланган. Бироқ сўнгги йилларда компания фаолияти унчалик сезилмаяпти.
• 500 Global минтақадаги бир нечта стартапларни қўллаб-қувватлади (масалан, Cлоcкстер, Иман, One Апп ва ТАСС Vision).

Баъзи бошқа хорижий фондлар ҳам вақти-вақти билан жалб қилинган (масалан, Сингапурда жойлашган Le Mersier ва MyAsia ВC фондлари Иман Инвестни қўллаб-қувватлайди; нидерландиталик бизнес инвестор Бас Годска Chosolife’га сармоя киритади).

Кейинчалик нима кутиш керак?

Гарчи бу мамлакатларда стартап ва венчур фаолияти ҳали ҳам жуда оддий бўлса-да, Қозоғистон, Ўзбекистон ва Қирғизистон (охиргисининг кичик ҳажмига қарамай) эртага глобал саҳнада янги қайноқ нуқталарга айланиши мумкин.

“Бу кўп нарсалар ҳали тўлиқ ишлаб чиқилмаган ва рақамлаштирилмаган маънода чегара бозоридир. Бинобарин, чинакам вертикал интеграциялашган лойиҳаларни яратиш учун кўплаб имкониятлар мавжуд. Бунга минтақадаги бир қатор мамлакатларда таълимнинг юқори даражасини киритинг ва сиз технология компаниялари учун хабга эга бўлишингиз мумкин”, — деди Siix компаниясининг CVDО вакили Бахтияр Кубессов.

Моst компаниясининг бошқарувчи ҳамкори Павел Коктишев “Марказий Осиё халқаро венчур инвесторларни жалб қилиш учун юқори салоҳиятга эга”, деб ҳисоблайди. У технология ва рақамлаштириш, қишлоқ хўжалиги ва агротехнология, экотуризм ва қишлоқ жойлари учун қайта тикланадиган энергия каби ўзига хос йўналишларни катта салоҳиятга эга соҳалар сифатида таъкидлайди.

Ривожланишни молиялаштириш институтлари аллақачон ишга киришган. ADB Ventures, Европа Иттифоқи, GIZ, USAID, БМТТД, Жаҳон банки ва бошқалар технологияни ривожлантириш орқали барқарор иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватлашга қаратилган турли дастурларда иштирок этмоқда. Минтақанинг салоҳиятини синчковлик билан ўрганиб чиққандан сўнг, Жаҳон банкининг шўба корхонаси бўлган IFC маҳаллий бозорга йўналтирилган янги венчур капитал фондларини қўллаб-қувватлашга тайёр.

Sturgeon Cаpital каби кашшофлар маблағ жалб қилар экан, бир нечта халқаро ВC минтақага эътибор қаратмоқда. Сўнгги мисоллар орасида “тез ривожланаётган Евросиё технологик экотизимида” алоҳида инвестиция имкониятини кўрадиган етакчи Ғарб фонди менежери киради.

“Минтақадаги бозорнинг фундаментал дислокацияси — ривожланаётган, кенгаядиган компанияларда тажрибали венчур капиталистларнинг венчур капиталини молиялаштириши йўқлиги ва мураббийлик етишмаслигини ҳал қилиш орқали кўриб чиқилаётган янги фонд етук бозорлар учун кўприк қуради”.

Агар минтақа уни ўраб турган геосиёсий нотинчликка чидамли бўлиб қолса, Марказий Осиёга сармоя киритиш ҳақиқатан ҳам яхши гаров бўлиши мумкин.

Мақола оригинали стартаплар ҳақидаги нуфузли дата таҳлили платформаси Crunchbase’да Адриeн Ҳенни томонидан эълон қилинган эди.

Адриэн Ҳенни Шарқий Европа ва Марказий Осиёда венчур инвестициялар ва стартаплар соҳасида ўнлаб йил тажрибага эга. У технологияга оид янгиликлар ҳамда бозор тадқиқотлари агентлиги бўлмиш Интернатионал Дигитал Неwс асосчиси ҳамдир.