Хаяо Миязаки — ўз авлодининг даҳоси, у билан тенглаша оладиган ижодкорнинг ўзи йўқ. Яқинда у Торонто кинофестивалида ўзининг сўнгги анимацион фильмини намойиш этди. Ушбу мақолада “Бола ва қуш” анимеси ҳақида батафсил маълумот берамиз, шу билан бирга мазкур мультфильм режиссёрнинг ҳаёти билан қандай боғлиқлигини ва нима учун уни ҳамма ҳам тушимаслиги мумкинлиги ҳақида гаплашамиз.
Хаяо Миязаки ким ўзи?
82 ёшли Хаяо Миязаки — япониялик аниматор-режиссёр. “Руҳлар олами”, “Менинг қўшним Тоторо”, “Ўзиюрар қаср”, “Малика Мононоке” — буларнинг барчаси унинг лойиҳалари бўлиб, 7 ёшдан 70 ёшгача бўлганларнинг барчасини бирдек қизиқтира олган.
Интервьюларидан бирида Хаяо Совет анимацияси унда доимо алоҳида таассурот қолдирганини айтади. Севимли мультфильмлари орасида у Юрий Норштейннинг “Тумандаги кирпи” ва Лев Атамановнинг “Қор маликаси” фильмларини санаб ўтади. “Қор маликаси” мультфильми япон режиссёрига катта таъсир кўрсатган, барча қийинчиликларга қарамай, анимациядаги фаолиятини давом эттиришга ёрдам беради.
Матбуотда Хаяони “япон Disneyи” деб аташади, лекин унинг ўзи бундан ранжийди. Миязаки сўзларига кўра, америкалик аниматорлар анчадан бери санъат учун эмас, фақат пул учун ижод қилишади. Spiegel журнали журналистлари билан суҳбатда у шундай деганди:
“Америкаликлар биринчи навбатда фильмларининг машҳурлигига интилишади, чунки улар фильм орқали пул ишлашни хоҳлашади. Мен эса санъат асари яратишга ҳаракат қиламан, шунинг учун болаларга урушлар, иқтисодий инқироз ёки атроф-муҳит бузилиши ҳақида ёлғон гапиришга қизиқмайман. Агар ҳақиқат билан юзма-юз кела олмасак, болаларга ҳақиқатни айта олмаймиз. Мен бундай нарсаларни суратга олишни хоҳламайман”, — дейди режиссёр.
Миязакининг барча асарларини қамраб оладиган мавзулар уруш, феминизм, оила, экология ва инсон ва технология ўртасидаги муносабатлардир. Гарчи Хаяонинг ҳаётидан кўп нарса ўзлаштирилган бўлса-да — у ота-онасининг суратларини бир неча бор экранда гавдалантирган — у ҳеч қачон ўзи ҳақида фильм яратмаган. “Бола ва қуш” чиққунга қадар шундай эди.
“Бола ва қуш” анимеси нима ҳақида?
Махито исмли бола онасини соғиниб, марҳумлар тириклар билан бирга яшайдиган дунёга боради. У ерда ўлим тугайди ва ҳаёт янгидан бошланади. Ҳаёт, ўлим ва яратилиш фантазиясини Хаяо Миязаки дўстликка ҳурмат сифатида ўйлаб топади. Келинг, батафсилроқ гаплашайлик.
Бош қаҳрамоннинг онаси ҳамшира бўлиб ишлаган касалхонада ёнғинда ҳалок бўлади. Боланинг отаси марҳум хотинининг синглисига уйланади. Бутун оила пойтахтдан узоқда — сокин қишлоққа кўчиб ўтади ва уруш даҳшатларидан қочишга ҳаракат қилади. Миязаки ижоди ва ҳаёти билан таниш бўлганлар шу ергача ҳам бир нечта қизиқарли жиҳатларни топиши мумкин.
Биринчидан, бош қаҳрамон — ўғил бола. Бу Миязаки фильмларида деярли учрамайди. Бошқа япон режиссёрлари, хусусан, Мамору Хосода — уни Хаяонинг давомчиларидан бири деб аташади — бир вақтлар шундай деган эди:
“Буюк аниматор доимо қизларни бош қаҳрамон қилади. Менимча, бу унинг ўзига ишончи йўқлиги билан боғлиқ. Ёш аёлларни бунчалик кўп тасвирлаши мени хавотирга солади”.
Гарчи бу айбловни асоссиз деб ҳисобласак ҳам, феминизм Миязаки фаолиятининг асосий йўналишларидан бирига айланди. Кўпчилик буни режиссёрнинг фожиали ўтмиши билан боғлайди, бу ҳақда бир оз кейинроқ гаплашамиз.
Иккинчидан, бош қаҳрамон уруш туфайли ота-онасини йўқотади. Бу ерда параллеллик жуда оддий -—Хаяонинг отаси Кацужи урушга юборилган самолётлар учун деталлар ишлаб чиқариш билан шуғулланган. Уцуномия шаҳри бомбаланганидан кейин бутун оила Канумага кўчиб ўтади. 1947 йилдан 1955 йилгача онаси Ёшиконинг соғлиғи сэзиларли даражада ёмонлашади. Шу сабабли оила тез-тез кўчиб юришга мажбур бўлади. Орқа мия туберкулёзига чалинган аёл фарзандларига оналик меҳрини бера олмайди. Хаяо бундан қаттиқ азоб чекади. Мультфильм бош қаҳрамони ҳам ёнғинда онасини йўқотади, отаси эса янги оила қуради. У ўзини атайлаб улардан узоқроқда тутади.
Мультфильмда ҳатто алоҳида эпизод ҳам бор — болакай отаси уни уйда қолдиради деган умидда бошини тош билан уриб жароҳатлайди. Бу лаҳза Миязаки автобиографиясидан ҳам олинган бўлиши мумкин, аммо режиссёр интервьюларида бу ҳақда ҳеч нима демаган. “Ўлим тугагач, ҳаёт янгидан бошланади”, дейилади трейлердаги иқтибосда. Бу ҳам қисман режиссёр ҳақида — онаси касаллиги пайтида у мўжизавий манга дунёсига қизиқиб қолади. Эҳтимол, ўшандаёқ унинг фантазиялари дунёнинг шафқатсизлигига қарши ҳимоя реакцияси эканлигини ҳис қилгандир.
“Бола ва қуш”нинг бош қаҳрамони ҳам шундай танлов олдида қолади – у ҳеч бўлмаганда онасининг хотиралари билан мулоқот қилиш имкониятига эга бўлган ажойиб иллюзия оламида қолиши ёки ҳақиқатга қайтиши мумкин.
Миязакининг сўнгги фильми. Кимлар томоша қилиши керак?
Сўнгги бир неча йил ичида интернетда Хаяо Миязаки ўзининг сўнгги фильмини суратга олаётгани ҳақида хабарлар пайдо бўлди. Бу маълумотни рэжиссорнинг ўзи ҳам тасдиқлади. Бунинг ажабланарли жойи йўқ, ҳар қандай одам 82 ёшида дам олишни хоҳлайди. Шу сабабли ҳам “Бола ва қуш” анимеси мукаммал якуний нуқта бўлиши мумкин.
Бироқ Торонто кинофестивалида Studio Ghibli вице-президенти Жуничи Нишиоки Хаяонинг анимацияни тарк этиш нияти йўқлигини таъкидлади. Унинг айтишича, режиссёрда аллақачон бир нечта ғоялар бор ва тез орада у ижодга қайтади.
Нима бўлганда ҳам “Бола ва қуш” Миязаки ижоди билан таниш бўлмаганлар учун эмас. Буюк япон режиссёри билан танишишни ушбу фильмдан бошламаслик керак. Эртак қандай қилиб боланинг ҳақиқатига кириб, унинг кундалик ҳаётига айланишини тушуниш учун аввал “Менинг қўшним Тоторо” ёки “Руҳлар олами” фильмларини томоша қилган маъқул.
Изоҳ (0)